Το Ισραήλ, η Παλαιστίνη και η ειρήνη

Ο Αμος Οζ γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ το 1939 και ανήκει στη γενιά των εβραίων συγγραφέων που διαμορφώθηκαν μαζί με το νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ. Ο πατέρας του, από τους πρώτους μετανάστες της περιοχής, υπήρξε και αυτός συγγραφέας. Ο Οζ ωστόσο, μολονότι μεγαλωμένος με την παράδοση της εβραϊκής διασποράς, όπου βρίσκονται και οι πολιτισμικές του ρίζες, είναι συγγραφέας που αντλεί το βιωματικό του υλικό από τον τόπο στον οποίο έζησε και μεγάλωσε αναπτύσσοντας μια ταυτοτική σχέση μαζί του.


Καθώς μάλιστα τη σχέση αυτή μπορούμε να την ονομάσουμε μεταιχμιακή, μέσα από το έργο του μάς προσφέρεται η δυνατότητα να αντλήσουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το ψυχολογικό και το κοινωνικό στίγμα των συγγραφέων και διανοουμένων του Ισραήλ. Δεν πρόκειται απλώς και μόνο για τη σκοτεινή πλευρά των ισραηλινοπαλαιστινιακών σχέσεων. Το μέγεθος του προβλήματος είναι τέτοιο στην περιοχή, που η άμβλυνση ως την τελική επίλυση των διαφορών Ισραηλινών - Παλαιστινίων θα απαιτήσει ακόμη πολύ χρόνο. Το κράτος του Ισραήλ έχει πίσω του μόνο 50 χρόνια ζωής, ενώ το πώς θα διαμορφωθεί το νεοσύστατο παλαιστινιακό κράτος είναι νωρίς ακόμη να το εικάσουμε.


Μολονότι η σύγχρονη ισραηλινή λογοτεχνία δεν μπορεί να αυτονομηθεί από τη μεγάλη παράδοση της εβραϊκής διασποράς, οι μελετητές, χρησιμοποιώντας γλωσσικά και πολιτικά κριτήρια, την χωρίζουν σε τρεις περιόδους: α. την ευρωπαϊκή (1880-1924), β. την παλαιστινιακή (1880-1924), γ. την ισραηλινή (1948- ).


Η γέννηση της ισραηλινής λογοτεχνίας σχετίζεται ευθέως με την αναγέννηση της εβραϊκής γλώσσας κατά την περίοδο του ευρωπαϊκού διαφωτισμού τον 18ο αιώνα και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι με τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ το 1948 τα εβραϊκά «αναστήθηκαν μέσα σε μια νύχτα», για να χρησιμοποιήσουμε μια χαρακτηριστική, που ωστόσο δεν ανταποκρίνεται εντελώς στην πραγματικότητα, έκφραση της εποχής. Αξίζει να τονισθεί ότι αρκετοί συγγραφείς της διασποράς οι οποίοι μετανάστευσαν στην Παλαιστίνη σταμάτησαν να γράφουν στη μητρική τους γλώσσα, που ήταν συνήθως τα ρωσικά ή τα γερμανικά εκείνη την εποχή, και υιοθέτησαν τα εβραϊκά. Για μεγάλο επίσης διάστημα στο Ισραήλ γραφόταν λογοτεχνία και στα γίντις, τη γλώσσα των ασκενάζι εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης, ένα μείγμα εβραϊκών και γερμανικών. Στο σημερινό Ισραήλ τα αγγλικά ως δεύτερη γλώσσα έχουν αρχίσει να εκτοπίζουν τόσο τα γερμανικά όσο και τα ρωσικά.


Σε έναν τέτοιο περίγυρο μεγάλωσε ο Οζ και σ' αυτόν αναφέρεται ­σε γενικές κατά κανόνα γραμμές­ στο βιβλίο του με πολιτικά άρθρα, δοκίμια και συνεντεύξεις που φέρει τον τίτλο: Το Ισραήλ, η Παλαιστίνη και η ειρήνη. Ο τόμος συντίθεται από περιστασιακά κείμενα ­κατά το πλείστον άρθρα σε εφημερίδες και ομιλίες­, αλλά πέραν της βούλησης που εκφράζει να συνυπάρξουν Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι στην ίδια γη και σε δύο διαφορετικά κράτη, εξηγεί και τους λόγους για τους οποίους η συνύπαρξη Ισραηλινών και Παλαιστινίων αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα. Ο Οζ δεν συμμερίζεται την άποψη των περισσότερων Αράβων ότι το Ισραήλ δεν είναι κράτος αλλά μόρφωμα, ούτε των φανατικών Ισραηλινών ότι η Παλαιστίνη προτού αρχίσει ο εβραϊκός εποικισμός υπήρξε έρημη χώρα. Τονίζει αντιθέτως τον ρόλο των πρώτων ουτοπικών σοσιαλιστών εποίκων και την προσπάθειά τους να δημιουργήσουν πρωτίστως μια κοινότητα πολιτών πριν από τη διαμόρφωση μιας πολιτικής κοινωνίας (για να θυμηθούμε τον ευφυή διαχωρισμό του Γκράμσι). Η κοινότητα των πολιτών συνίσταται από τα σχολεία, την εκκλησία και τα σωματεία και ο εντυπωσιακότερος και μοναδικός στη σύλληψή του θεσμός που την εκφράζει στο Ισραήλ είναι το κιμπούτς (αν και ο Οζ στο μυθιστόρημά του Ισως σ' έναν άλλο τόπο επεχείρησε να το απομυθοποιήσει). Η πολιτική κοινωνία συνίσταται από τον στρατό, την αστυνομία και την κρατική γραφειοκρατία. Όπως εύκολα συμπεραίνει κανείς, στην κοινότητα των πολιτών τον πρώτο ρόλο παίζει η κουλτούρα, ενώ η πολιτική κοινωνία είναι κοινωνία άμεσης κυριαρχίας.


Η σημασία της κοινότητας των πολιτών σε ένα πάνοπλο αλλά ακόμη νέο κράτος, όπως το Ισραήλ, δεν πρέπει να υποτιμάται. Η υψηλή θέση του συγγραφέα στην ισραηλινή κοινωνία, όπως μας πληροφορεί ο Οζ, πιστοποιεί την ύπαρξη και την ισχύ της. Όσο και αν στη συμφωνία Ισραήλ - Παλαιστινίων για τη δημιουργία αυτόνομου παλαιστινιακού κράτους έπαιξε αποφασιστικό ρόλο ο ξένος παράγοντας, η πίεση της ευρύτερης κοινότητας των πολιτών στο εσωτερικό του Ισραήλ δεν θα πρέπει να υποτιμάται. Ο Οζ πρωτοστάτησε για χρόνια στην προσπάθεια να εξευρεθεί ειρηνική λύση στο παλαιστινιακό πρόβλημα, μολονότι συμμετείχε και στον πόλεμο των Έξι Ημερών και στις εχθροπραξίες στα υψώματα του Γκολάν. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πως, ενώ υποστήριξε γραπτώς ότι στον πόλεμο των Έξι Ημερών το Ισραήλ είχε δίκιο, δεν δίστασε να καταδικάσει, αργότερα, την εισβολή της χώρας του στον Λίβανο το 1982.


Στα επί μέρους μπορεί κανείς να διαφωνεί με τον Οζ. Εκείνο όμως που του αναγνωρίζει είναι η τίμια και καθαρή στάση. Η ειρηνευτική συμφωνία Παλαιστινίων - Ισραηλινών, όσο και αν αποτελεί βάση για μια πολιτικοκοινωνική σταθερότητα στην περιοχή, δεν παύει να αποτελεί ήττα των Αράβων και των Παλαιστινίων ειδικότερα, όπως υποστήριξε ο επιφανής αμερικανοπαλαιστίνιος διανοούμενος Έντουαρντ Σαΐντ. Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι και ο ίδιος ο Οζ το αναγνωρίζει εμμέσως, όταν αναφέρει ρητώς πως το σχέδιο για το μοίρασμα της Παλαιστίνης του ΟΗΕ το 1947 ήταν για τους Παλαιστινίους σαφώς επωφελέστερο από τη συμφωνία που επιτεύχθηκε πρόσφατα.


Καθώς η συνύπαρξη δεν μπορεί να έχει μέλλον χωρίς τη διασφάλιση της ύπαρξης του ισραηλινού κράτους, ο Οζ θεωρεί ότι ένα ισχυρό Ισραήλ είναι προϋπόθεση της ειρήνης και δεν τρέφει μεγάλη εμπιστοσύνη προς τους ηγέτες του Τρίτου Κόσμου. Έτσι, προβάλλει τη δική του εκδοχή του σιωνισμού, τον οποίο αφενός θεωρεί έκφραση του ουτοπικού σοσιαλισμού που ενστερνίστηκαν οι εβραίοι της διασποράς τον προηγούμενο αιώνα και τον μετέφεραν χωρίς γνώση των πραγματικών δεδομένων της Παλαιστίνης στον τόπο μετεγκατάστασής τους, και αφετέρου εθνικό απελευθερωτικό κίνημα. «Σκοπός του σιωνισμού» γράφει «ήταν να επιτύχει την εθνική απελευθέρωση των Εβραίων εκείνων που ζητούσαν απεγνωσμένα την εθνική αυτονομία και δεν άντεχαν να ζουν άλλο ως θρησκευτική μειονότητα μέσα σε άλλα έθνη».


Η άποψη αυτή βρίσκεται σχεδόν στον αντίποδα των όσων πρεσβεύουν κάποιοι επιφανείς εκπρόσωποι της εβραϊκής διασποράς, κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ, όπως λ.χ. η συγγραφέας Σύνθια Όζικ (γνωστή και για τον απροκάλυπτο ανθελληνισμό της), σύμφωνα με τους οποίους το πεδίο αναφοράς για τον εβραϊκό λαό είναι πρωτίστως η Παλαιά Διαθήκη. Ο Οζ δεν διαφωνεί εδώ επί της ουσίας, αλλά και δεν παραλείπει να τονίσει ότι η Παλαιά Διαθήκη έχει και αρνητικές πλευρές, και εν πάση περιπτώσει δεν αποτελεί πανάκεια. Γι' αυτό χωρίς δισταγμό καταδικάζει όχι μόνο την τρομοκρατία των Παλαιστινίων, αλλά και την αντίστοιχη της ισραηλινής ακροδεξιάς, δίνοντας μάλιστα και το ιστορικό της στίγμα.


Παρά το μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα δοκίμια και τα άρθρα του, ο Οζ είναι πολύ σημαντικότερος ως μυθιστοριογράφος. Πολύ σύντομα ξεχώρισε ως ο αντιπροσωπευτικότερος συγγραφέας της γενιάς του, δηλαδή εκείνων που γεννήθηκαν στην Παλαιστίνη από μετανάστες και αποκαλούνται σάμπρα. Στο Ισραήλ έγινε γνωστός με τα πολιτικά και λογοτεχνικά του δοκίμια, αλλά γνώρισε τη διεθνή αναγνώριση με τα διηγήματα και τα μυθιστορήματά του. Ο Μιχαέλ μου κυκλοφόρησε στο Ισραήλ το 1968, μεταφράστηκε πολύ σύντομα στα αγγλικά, έκανε γνωστό τον συγγραφέα του σε όλο τον κόσμο και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο. Τα άλλα δύο σημαντικά του μυθιστορήματα είναι τα: Ώς τον θάνατο - σταυροφορία και Ίσως σ' έναν άλλο τόπο, όπου ένας στρατιώτης βλέπει κριτικά τον θεσμό των κιμπούτς, που στο Ισραήλ θεωρείται σχεδόν ιερός.

ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 01-02-1998