Μοντερνισμός και πρωτοπορίες

Το βιβλίο «Μοντερνισμός και Πρωτοπορίες» προσανατολίζει τον αναγνώστη σε μια περιδιάβαση μέσα από έννοιες, όρους και ιδέες σε ρεύματα και κινήσεις στο χώρο της λογοτεχνίας κινήσεις που αρχίζουν το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στη Γαλλία και κορυφώνονται τις πρώτες δεκαετίες του 20ού στα μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα της Ευρώπης, από όπου απλώνονται σε όλο τον κόσμο. Στην περιδιάβασή του αυτή ο αναγνώστης παρατηρεί τους τολμηρούς πειραματισμούς που ανατρέπουν τη στατικότητα του παλαιού λογοτεχνικού καθεστώτος και ανοίγουν το δρόμο σε επαναστατικές κατακτήσεις. Παράλληλα, παρακολουθεί τη διείσδυση του μοντερνισμού και των πρωτοποριών στον ελλαδικό χώρο, η οποία θα αποτελέσει την αφορμή για την αναζήτηση πρώιμων μοντερνιστικών τάσεων στη λογοτεχνική μας παράδοση.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η σύνταξη ενός σύντομου εγχειριδίου με θέμα το μοντερνισμό και τις πρωτοπορίες στην Ελλάδα και την Ευρώπη αποτελεί, αναμφίβολα, ένα εγχείρημα δύσκολο, επίπονο και οπωσδήποτε επικίνδυνο, για την επιτυχή έκβαση του οποίου δεν αρκούν η γνώση των θεμάτων ούτε η επίγνωση της επικινδυνότητας της απόστασης που έχει κανείς να διανύσει και της ασάφειας των ορίων της έκτασης που προτίθεται να «ρυμοτομήσει», ούτε, βεβαίως, η καλή πρόθεση. Χρειάζεται και πολλά ακόμη εφόδια, κυρίως όμως χρειάζεται φιλολογική ευαισθησία, ιστορική αίσθηση και αναπτυγμένο κριτήριο για τη σωστή επισήμανση των πρωταγωνιστικών παραγόντων και το διαχωρισμό τους από άλλους, ενδεχομένως ενδιαφέροντες, πλην όμως δευτερογενείς και μικρότερης σημασίας. Εφόδια που, στην προκειμένη περίπτωση, έχει ο Γ. Δ. Παγανός, με αποτέλεσμα τον ανά χείρας χρήσιμο όσο και χρηστικό χάρτη μιας μεγάλης έκτασης, οριοθετημένης και λεπτομερώς γεωγραφημένης με βάση τις πνευματικές, καλλιτεχνικές και γενικότερες πολιτισμικές δράσεις και συμπεριφορές των πρωτεργατών της προϊστορίας και της ιστορίας του μοντερνισμού και της πρωτοπορίας. Και που τον οδηγούν σε νηφάλιες και αντικειμενικές εκτιμήσεις και αποτιμήσεις προσώπων, έργων, συμβάντων και καταστάσεων.

Το βιβλίο διαιρείται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας προσεγγίζει και νοηματοδοτεί εξαρχής τους σημαντικότερους όρους του θέματος που τον απασχολεί: «μοντέρνο», «σύγχρονο», «μοντερνισμός», «νεωτερικότητα», «πρωτοπορία» κ.λπ.· επισημαίνει τις ομοιότητες, τις συγγένειες και τις διαφορές που τους χαρακτηρίζουν, ώστε να μπορέσει, στη συνέχεια, να χρησιμοποιήσει απρόσκοπτα τον κάθε όρο χωριστά ή σε συνάρτηση με κάποιον άλλον, περισσότερο ή λιγότερο παρεμφερή. Οπως κάνει, λ.χ., συνεξετάζοντας το «μοντερνισμό» και τις «πρωτοπορίες»· αυτά τα δύο ρεύματα που, μολονότι εμφανίζονται σχεδόν ταυτόχρονα (τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα), έχουν κοινούς προγόνους (τους Γάλλους συμβολιστές ποιητές του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα) κι ακόμα, διαπνέονται από την ίδια «ρητή ή υπονοούμενη αντιπαλότητα απέναντι στο αστικό ιδεώδες για τη λογοτεχνία και την τέχνη», εντούτοις παρουσιάζουν και σημαντικές διαφορές: Ο μοντερνισμός αντιτίθεται στην παράδοση· αποσκοπεί στην ανανέωση και τον εκσυγχρονισμό της, στο τέλος όμως συμφιλιώνεται μ' αυτήν, ερωτοτροπεί μαζί της και «μετεξελίσσεται» και ο ίδιος σε παράδοση. Οι πρωτοπορίες, από την άλλη μεριά, εκδηλώνονται ομαδικά (οι μοντερνιστές εργάζονται στη μοναξιά του εργαστηρίου τους) και θορυβωδώς· με προκηρύξεις, περιοδικά και μανιφέστα, διακηρύσσοντας την ανατροπή των πάντων, χωρίς ποτέ να συμφιλιώνονται με την παράδοση.

Στο πρώτο πάντα μέρος, μέσα στην τεράστια έκταση που καλύπτει ο μοντερνισμός εν γένει, εντοπίζεται και «απομονώνεται», όσο το επιτρέπουν οι περιστάσεις, ο λογοτεχνικός μοντερνισμός και απαριθμούνται τα πάγια γνωρισματικά του στοιχεία, όπως λ.χ. η ενασχόληση των σημαντικότερων εκπροσώπων του, «παράλληλα με το λογοτεχνικό τους έργο, με θεωρητικά ζητήματα σχετικά με τη λογοτεχνία»· η πεποίθηση ότι «το άμετρο πολυσύνθετο της εμπειρίας καθιστά τις ρεαλιστικές μεθόδους ακατάλληλες να το αποδώσουν»· ότι η «συνείδηση του μοντερνιστή καλλιτέχνη στρέφεται περισσότερο προς τον εαυτό του και με τα πορίσματα της ψυχανάλυσης ανακαλύπτει το περίπλοκο της ανθρώπινης προσωπικότητας» κ.λπ. Στη συνέχεια, γίνεται σύντομη, αλλά εμπεριστατωμένη αναφορά στους πρωτεργάτες του μοντερνισμού, που είναι -πράγμα διόλου τυχαίο- όλοι Αγγλοσάξονες (Ezra Pound, T.S. Eliot, James Joyce και Virginia Woolf), καθώς και στα κινήματα της πρωτοπορίας (Φουτουρισμός, Dada, Υπερρεαλισμός), στο σημαντικότατο ρόλο που διαδραμάτισαν η «αυτόματη γραφή» και ο «ελεύθερος συνειρμός» στην υπερρεαλιστική ποίηση και ζωγραφική, και στην εκ των υστέρων αναγνωρισμένη συγγένεια ανάμεσα στον Υπερρεαλισμό και το Ρομαντισμό, εξαιτίας, κυρίως, της επαναστατικής ορμής και του ρητορικού ενθουσιασμού που διαπνέουν τόσο το ένα κίνημα όσο και το άλλο.

Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου μέρους ανιχνεύονται και καταγράφονται χωριστά οι ιδιαιτερότητες των εκφάνσεων του μοντερνισμού στην ποίηση και την πεζογραφία. Στην ποίηση επισημαίνονται η βαρύτητα που δόθηκε στην έκφραση, με συνέπεια την αυτονόμηση της γλώσσας και την αποκοπή του μοντέρνου ποιητή από το νόημα, αφού μπορεί τώρα «να ανακηρύξει σε αισθητικό ιδεώδες την καθαρότητα της γλώσσας και της ποίησης πέρα από κάθε σύμβαση και κάθε ανάγκη συνεννόησης»· κι ακόμα, η σκοτεινότητα, ο ελεύθερος στίχος, η τολμηρή μεταφορά, η κατάργηση της στίξης κ.λπ. Στην πεζογραφία και συγκεκριμένα στο μυθιστόρημα επισημαίνονται, ανάμεσα στ' άλλα, η υποβάθμιση της πλοκής, καθώς και η υποχώρηση του κοινωνικού και του ιστορικού περίγυρου μέσα στον οποίο αυτή εκτυλισσόταν· η υποκατάσταση του μύθου από τον κόσμο της ατομικής εμπειρίας, έτσι καθώς το πρόσωπο στρέφεται προς τα μέσα κι ενδοσκοπεί στις παρορμήσεις, τους φόβους, τα όνειρα και τις διάφορες ψυχολογικές αντιδράσεις, αλλά και η διασάλευση των ορίων ανάμεσα στο μυθιστόρημα και τη λυρική ποίηση.

Ωστε με προλειασμένο το έδαφος και με διευκρινισμένους τους απαραίτητους για το εγχείρημά του όρους, ο κ. Παγανός καταπιάνεται με την περιπετειώδη -και γι' αυτό συναρπαστική- προϊστορία και ιστορία του μοντερνισμού και των πρωτοποριακών ρευμάτων στην Ελλάδα. Πρώτα «γεωγραφώντας»· οριοθετώντας, κατά κάποιον τρόπο, την έκταση την οποία προτίθεται να περιδιαβάσει (με τον εντοπισμό των ιστορικών, κοινωνικών, πνευματικών κ.ά. γειτνιάσεών της με τόπους και περιόδους) και εν συνεχεία ρυμοτομώντας τη, με γνώμονα τις προφανείς ή τις τεκμαιρόμενες, τις άμεσες ή τις έμμεσες εκφάνσεις του μοντερνισμού και της πρωτοπορίας στα καθ' ημάς· έχοντας προηγουμένως χωρίσει αυτήν την έκταση σε δύο περιοχές, όχι κατ' ισομοιρίαν και όχι κατ' ανάγκην ανεξάρτητες μεταξύ τους: στην περιοχή της ποίησης και σ' αυτήν της πεζογραφίας, για να προσδιορίσει, μετά, τους σταθμούς της περιδιάβασής του στην καθεμιά απ' αυτές.

Η Επτανησιακή Σχολή (Σολωμός και Κάλβος), η Β' Αθηναϊκή Σχολή (Παλαμάς και οι διάδοχοί του), ατομικές περιπτώσεις (Καβάφης και Καρυωτάκης), Μεσοπόλεμος (Ουράνης, Παράσχος, Λαπαθιώτης, Αγρας, Παπανικολάου κ.ά., που διαμορφώνουν το κλίμα για τα νέα ρεύματα που θα κάνουν την εμφάνισή τους τη δεκαετία του '30· Παπατσώνης, Δρίβας, Σαραντάρης κ.ά. που, «μυημένοι στις ευρωπαϊκές τάσεις, επιχειρούν να ανανεώσουν τη μορφή της ποίησης»· Σεφέρης, «ο αγωγός μέσω του οποίου διοχετεύτηκε το μοντερνιστικό κίνημα στον τόπο μας»· Ελύτης και, βέβαια, ο Υπερρεαλισμός με τους ορθόδοξους -Εμπειρίκο και Εγγονόπουλο- και τους αιρετικούς θιασώτες του, εκπροσώπους της γενιάς του '30) και η Μεταπολεμική περίοδος, ώς τις μέρες μας, αποτελούν τους σημαντικότερους σταθμούς στο χώρο της ποίησης. Ο χώρος της πεζογραφίας είναι, οπωσδήποτε, μικρότερης έκτασης, αφού εδώ δεν παρατηρήθηκε, τουλάχιστον στην πρώτη φάση, η μοντερνιστική κίνηση που παρατηρήθηκε στην ποίηση. Ισως επειδή, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η πεζογραφία υπήρξε μάλλον εξωστρεφής, «προσανατολισμένη περισσότερο στα κοινωνικά προβλήματα και λιγότερο στην εσωτερική ζωή των ανθρώπων, με εξαίρεση τους πεζογράφους που αποτέλεσαν την ομάδα του θεσσαλονικιώτικου περιοδικού «Μακεδονικές ημέρες» (Στέλιος Ξεφλούδας, Γιώργος Δέλιος, Αλκ. Γιαννόπουλος, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης κ.ά.), και κάποια άλλα, σποραδικά και μεμονωμένα μοντερνιστικά φαινόμενα, που όμως δεν μπορεί κανείς να πει ότι συγκρότησαν μία συλλογική κίνηση. Αλλά και μεταπολεμικά, οι περισσότεροι πεζογράφοι, αντλώντας τα θέματά τους από τις οδυνηρές εμπειρίες του Πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης και όλων όσα ακολούθησαν, δεν μπορούν να είναι εσωστρεφείς και μάλλον αποφεύγουν τους εκφραστικούς πειραματισμούς· προς τους οποίους θα τους δοθεί η ευκαιρία να επιδοθούν μερικά χρόνια αργότερα, οπότε η ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής θα τους επιτρέψει, παράλληλα με τη διερεύνηση της νεοελληνικής πραγματικότητας, να αναζητήσουν και να υπηρετήσουν επιτυχώς νέους τρόπους έκφρασης.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2003