Ο δωδεκάλογος του γύφτου

Το έργο του Κωστή Παλαμά χαρακτηρίζεται από βαθύ στοχασμό, μεγάλη ευαισθησία και αστείρευτο λυρισμό. Ο ίδιος λέει: "Η τέχνη δεν είναι για μένα σκοπός είναι πάθος". Ολόκληρη τη ζωή του θα παλέψει ανάμεσα σε δύο πάθη: "το αφροστάλαχτο όνειρο" και "το Αράπικο το πάθος", ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή. Ο ίδιος είναι υποστηρικτής της δημοτικής γλώσσας και των προοδευτικών ιδεών και κατηγορητής όλων των συντηρητικών. Οραματίζεται ένα νέο λαμπρό ελληνικό πολιτισμό, είναι υμνητής του Έθνους και τολμηρός επαναστάτης, φωνάζει: "μη φοβηθείς το χαλασμό. Φωτιά! Τράβα... Τσεκούρι!".

Η συλλογή "Ίαμβοι και Ανάπαιστοι" εκδόθηκε το 1897. Αποτελείται από σαράντα τρίστροφα με τετράστιχες τις στροφές. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στη στιχουργία των κειμένων της συλλογής και το δεύτερο εκφράζει τον ιδεολογικό κόσμο του ποιητή. Ο τίτλος της συλλογής δόθηκε με βάση το μέτρο που χρησιμοποίησε ο ποιητής. Στόχος του είναι δοκιμάσει νέες μορφές στην ποίηση και να απελευθερωθεί ο στίχος από την κλασική μορφή του δεκαπεντασύλλαβου.

Ο "Δωδεκάλογος του Γύφτου" δημοσιεύτηκε το 1907. Ο γύφτος είναι το σύμβολο της ελεύθερης ψυχής. Είναι η ψυχή που δεν υποτάσσεται, που γκρεμίζει ό,τι σάπιο βρει μπροστά της για να δημιουργήσει σε στέρεες βάσεις. Είναι ο νεοέλληνας που προσπαθεί να βρει την εθνική του ταυτότητα και έχοντας συνείδηση του ποιος είναι και από πού κατάγεται θέλει να γίνει οδηγητής.

Η προσφορά του Παλαμά δεν περιορίζεται στο παραγωγικό του έργο. Πήρε μέρος στους πνευματικούς αγώνες της εποχής του. Πρωτοστατεί στον αγώνα για την καθιέρωση της δημοτικής, εξελίσσεται σε ηγετική φυσιογνωμία της γενιάς του 1880 η οποία ανανέωσε την ελληνική λογοτεχνία, έδωσε νέα πνοή στην ποίηση και δημιούργησε τη Νέα Αθηναϊκή Σχολή.