Άλλα χρώματα

Κριτική:

Μια φορά κι έναν καιρό ένας τούρκος πατέρας είπε στον γιο του: «Μια μέρα θα γίνεις πασάς!» . Ετσι κι έγινε. Μεταφορικά βέβαια. Περίπου με αυτά τα λόγια περιέγραψε στην ομιλία του κατά την τελετή απονομής των βραβείων Νομπέλ το 2006 ο βραβευθείς Ορχάν Παμούκ την εμπιστοσύνη του υπερήφανου πατέρα του στο ταλέντο του και την πεποίθησή του ότι κάποτε θα κατάφερνε να λάβει το υπέρτατο λογοτεχνικό βραβείο. «Χαρτί,μολύβι και αισιοδοξία,σαν του παιδιού που βλέπει τον κόσμο για πρώτη φορά» χρειάζεται για να γράψεις ένα μυθιστόρημα, συνέχιζε ο τούρκος συγγραφέας. Και απαραιτήτως μια καθημερινή δόση λογοτεχνίας, ανάγνωση ή γράψιμο, σαν φάρμακο.

Το άνετο αστικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε του παρείχε τη δυνατότητα για πυκνές συναντήσεις με τη Δύση. Η βιβλιοθήκη του πατέρα του ήταν εφοδιασμένη με την καλύτερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία και τα ταξίδια στον δυτικό κόσμο ήταν συχνά. Εζησε αρκετά χρόνια στην Αμερική, όπου πηγαινοέρχεται διδάσκοντας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης και δίνοντας διαλέξεις. Τις σκέψεις, τις εντυπώσεις και τις αναμνήσεις του από την επαφή με τη Δύση τις συγκεντρώνει στις ενότητες «Πολιτική, Ευρώπη και άλλα προβλήματα αυτοπροσδιορισμού» και «Αλλες πόλεις, άλλοι πολιτισμοί». Μεγαλώνοντας στις παρυφές της Ευρώπης είχε, λέει, την εντύπωση ότι η Δύση ήταν το αληθινό «κέντρο του κόσμου», όπου η ζωή ήταν πιο πλούσια και πιο συναρπαστική. Ξέρει τώρα ότι έθνη και λαοί που προσέφεραν στον κόσμο την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τη νεωτερικότητα έχουν υποκύψει κατά καιρούς σε ανόητη αυταρέσκεια και επιστρέφει κάθε φορά στην πατρίδα του, ως περιηγητής από τη Δύση, κοιτώντας την με ανανεωμένο ενδιαφέρον.

Είναι ένας παραμυθάς που σέβεται την παράδοση αλλά εκφράζει με τόλμη τις απόψεις του για τα εθνικά εγκλήματα του πα ρελθόντος. Το 2005 αναφέρθηκε δημόσια στη γενοκτονία των Αρμενίων και στις χιλιάδες των Κούρδων που σκοτώθηκαν στην Τουρκία. Δεν είναι το πρότυπο του συγγραφέα-ακτιβιστή, εκφέρει όμως λόγο πολιτικό με τα βιβλία του ή όταν οι περιστάσεις τού δίνουν την ευκαιρία. Η ομιλία του στη Φραγκφούρτη, όταν του απονεμήθηκε το Βραβείο Ειρήνης της Ενωσης Γερμανών Βιβλιοπωλών το 2005, με τίτλο «Στο Καρς και στη Φραγκφούρτη», είναι ένα συναρπαστικό κείμενο όπου ζυμώνει ανεξάντλητες αναφορές από την ευρωπαϊκή λογοτεχνία με την τουρκική εμπειρία και αφηγείται πώς συναντάται η Ανατολή με τη Δύση στην Ιστορία και η Τουρκία με την Ευρώπη εν μέσω σκληρών διαπραγματεύσεων, τι σημαίνει ταυτότητα και διαφορετικότητα, παράδοση και εκσυγχρονισμός.

Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής

Ο τούρκος συγγραφέας μπροστά σε τζαμί στην Κωνσταντινούπολη τον Σεπτέμβριο του 2006, λίγες ημέρες προτού ανακοινωθεί η βράβευσή του με το Νομπέλ Λογοτεχνίας
Δοκίμια, συλλογή στοχασμών, μεταμοντέρνα αυτοβιογραφία, σκίτσα με λέξεις; Παλαιότερα θα χαρακτηρίζαμε τα Αλλα χρώματα τόμο «σύμμεικτο», όπου κείμενα ανόμοια συστεγάζονται σε έναν τόμο- μερικές φορές βίαια- για να μη μείνουν ξεχασμένα στο συρτάρι του συγγραφέα. «Αποτελείται από ιδέες, εικόνες και κομμάτια ζωής που δεν έχουν βρει ακόμη τη θέση τους σε κάποιο από τα μυθιστορήματά μου» αποφαίνεται ο ίδιος για το βιβλίο, το οποίο συνθέτουν εβδομήντα τρία κείμενα, εκτενή τεκμηριωμένα άρθρα που δημοσίευσε σε περιοδικά και εφημερίδες, «στιγμές ύπαρξης» οι οποίες καταγράφηκαν στο χαρτί, σύντομα δοκίμια που έγραφε και εικονογραφούσε ο ίδιος σε μια καθισιά για το πολιτικόσατιρικό περιοδικό «Οκιούζ», ομιλίες, συνεντεύξεις, σχόλια, αποσπάσματα ημερολογίου και μία ιστορία.

Το τουρκικό χειρόγραφο από το οποίο έγιναν η ελληνική αλλά και η αγγλική μετάφραση οργανώθηκε πάνω στον σκελετό μιας συλλογής πεζών κειμένων που κυκλοφόρησε με τον τίτλο Οteki Renkler στην Τουρκία το 1999. Οι διαφορές ανάμεσα στα δύο έργα είναι μεγάλες. Εγιναν προσθαφαιρέσεις υλικού. Υπάρχουν αλλαγές στο ύφος. Η Στέλλα Βρετού, η μεταφράστρια του Παμούκ, το πιστοποιεί. Το διευκρινίζει όμως κατ΄ αρχάς ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογό του. Η έκδοση που κρατάμε στα χέρια μας είναι ένα «ολότελα καινούργιο βιβλίο», μια «σειρά από αυτοβιογραφικά κομμάτια», που τα «οργάνωνε» σε ένα βιβλίο με «αυτοβιογραφικό πυρήνα».

Ο Παμούκ που αναδύεται από τα Αλλα χρώματα είναι ο δημοφιλής, αναγνωρισμένος και πολυβραβευμένος συγγραφέας. Εκείνος που εκφωνεί ομιλίες σε τελετές βράβευσης και σε διεθνή συνέδρια, εκείνος ο οποίος παραχωρώντας συνέντευξη για τη θρυλική σειρά συνεντεύξεων του περιοδικού «Ρaris Review» κατοχυρώνει τη θέση του στο πάνθεον των πανθομολογουμένως μεγάλων συγγραφέων.

Οι ομιλίες και η συνέντευξη περιχαρακώνουν τα όρια μέσα στα οποία επιλέγει ο συγγραφέας να τοποθετήσει τον εαυτό του. Παρομοίως και τα δοκίμια λογοτεχνικής κριτικής που έχει διαλέξει για την ενότητα «Βιβλία και ανάγνωση», τα οποία δηλώνουν τις μεγάλες πνευματικές του συγγένειες: Λόρενς Στερν, Ουγκό, Ντοστογέφσκι, Ναμπόκοφ, Καμί, Τόμας Μπέρνχαρτ... Μαζί ο Μάριο Βάργκας Λιόσα και ο Σαλμάν Ρούσντι από τους νεότερους και βεβαίως οι «Χίλιες και μία νύχτες».

Ο ίδιος υποδεικνύει έμμεσα και το πλαίσιο εντός του οποίου θα γίνει η πρόσληψη των έργων του στην ενότητα «Τα βιβλία μου είναι η ζωή μου». Επιμελείται την επιλογή από συνεντεύξεις για την Καινούργια ζωή και το Με λένε Κόκκινο, διαλέγει αποσπάσματα σημειώσεων από τα τετράδια ημερολογίου για το Χιόνι, κάνει απολογισμό για το Μαύρο βιβλίο και γράφει τον επίλογο για το Λευκό κάστρο.

Η πρόθεση δεν κρύβεται, ο Ορχάν Παμούκ επιχειρεί να κατασκευάσει το πλαίσιο της πρόσληψής του. Το αν τα καταφέρνει μένει στους αναγνώστες να το αποφασίσουμε.

«Γράφω γιατί φοβάμαι μη με ξεχάσουν»

«Δεν γράφω για να πω μια ιστορία αλλά για να τη συνθέσω» λέει ο Ορχάν Παμούκ.Κάθε αυτοβιογραφία είναι μια κατασκευή του παρελθόντος μέσα από την οπτική του παρόντος.Ο Παμούκ των Αλλων χρωμάτων είναι ο φιλοδυτικός τούρκος διανοούμενος.Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να δούμε πώς «συνέθετε» τον εαυτό του στα κείμενα της τουρκικής έκδοσης του 1999, πριν από το Χιόνι,το Μουσείο της αθωότητας και κυρίως την επίσης αυτοβιογραφική Ιστανμπούλ, πριν από τη δημοσιότητα της δίκης του,πριν από τις μεγάλες πωλήσεις, τις πολλές μεταφράσεις,την παγκόσμια φήμη,το Νομπέλ. Τα κείμενα στην παρούσα έκδοση δεν αναφέρουν πηγές και ημερομηνίες πρώτης δημοσίευσης.Είναι δύσκολο να ξύσουμε το παλίμψηστο και να εντοπίσουμε το αρχικό κείμενο.Ο Παμούκ κατασκευάζει τον εαυτό του όπως επιθυμεί να τον θυμόμαστε.Και εξομολογείται με τη γνωστή του αμεσότητα: «Γράφω γιατί πιστεύω στη λογοτεχνία.Γράφω γιατί φοβάμαι μη με ξεχάσουν.Γράφω γιατί μου αρέσει η δόξα,το ενδιαφέρον που προκύπτει για μένα από το γράψιμο.Γράφω γιατί μου αρέσει να με διαβάζουν.Γράφω γιατί πιστεύω ότι τα βιβλία μου έτσι όπως είναι στημένα στα ράφια είναι αθάνατα».

Αβάσιμες ανησυχίες.Με ένα Νομπέλ στην κατοχή του αναμφίβολα περνά στους αθανάτους της ιστορίας της λογοτεχνίας.Με την ικανότητά του να διηγείται τις ιστορίες του σαν να είναι ιστορίες των άλλων και να διηγείται τις ιστορίες των άλλων σαν να είναι δικές του,οπωσδήποτε οι αναγνώστες δεν θα τον ξεχάσουν.

Ο τόμος Αλλα χρώματα είναι η αυτοπροσωπογραφία του Παμούκ... διά χειρός Παμούκ. Μικρός ονειρευόταν να γίνει ζωγράφος. Μεγαλώνοντας σκόπευε να γίνει αρχιτέκτονας. Τελικά τον κέρδισε η λογοτεχνία. «Τρόπος ζωής και ανησυχίες» και «Εικόνες και κείμενα» τιτλοφορεί τις δύο ενότητες ετούτης της αφαιρετικής αυτοβιογραφίας που αφορούν τα καθημερινά και τα μικρά, της ψυχής και της οικογένειας. Εδώ διηγείται τις αγωνίες του για τη γραφή τριάντα χρόνια τώρα, την οδυνηρή ενηλικίωση μετά τον θάνατο του πατέρα του, τις βόλτες με την κόρη του, τη Ρουγιά, τη μάχη του να κόψει το κάπνισμα, τον διαρκή φόβο των κατοίκων της Ιστανμπούλ για τον σεισμό.

ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΚΟΥΖΕΛΗ, Το βήμα, Κυριακή 5 Δεκεμβρίου 2010