Χιόνι

1992. Ο Κα, ποιητής και πολιτικός εξόριστος, επιστρέφει στην Τουρκία ως δημοσιογράφος για να ερευνήσει μια σειρά από ανησυχητικά γεγονότα στη μικρή πόλη Καρς, κοντά στα σύνορα με την Αρμενία. Μια «επιδημία αυτοκτονιών» μαστίζει τις νεαρές γυναίκες με μαντίλα, κι ένα θεατρικό πραξικόπημα που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του πριν από τις δημοτικές εκλογές τού αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα απ’ όσα θα ’θελε να ξέρει.

Βλέπει μια πόλη στοιχειωμένη απ’ τις σιωπές της ιστορίας της, να σπαράσσεται από πολιτικές και θρησκευτικές έριδες, ν’ αργοπεθαίνει στη σκιά τής Ευρώπης.

Χιονίζει αδιάκοπα τις τρεις μέρες που μένει ο Κα στο Καρς, κι εκεί, μες στην ονειρική σιωπή του χιονιού, ακούγεται ολοκάθαρα η λαχτάρα όλων των ανθρώπων για ευτυχία.
Ένα μεγάλο βιβλίο από τον Νομπελίστα Ορχάν Παμούκ, γραμμένο με σπαραχτική τρυφερότητα, για τη ζωή και τη μοίρα κρατών και ανθρώπων.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πρωταγωνιστής του Χιονιού είναι ένας ποιητής ονόματι Κα ο οποίος έπειτα από 12 χρόνια στη Γερμανία, όπου έζησε ως πολιτικός εξόριστος, επιστρέφει στην Τουρκία. Κάποιος φίλος του που εργάζεται σε μεγάλη εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης του συνιστά να επισκεφθεί την πόλη Καρς, κοντά στα σύνορα με την Αρμενία, προκειμένου να ερευνήσει μια σειρά ανεξήγητες αυτοκτονίες γυναικών με μαντίλα - γεγονός αδιανόητο στο Ισλάμ, όπου σύμφωνα με το Κοράνι η αυτοκτονία θεωρείται μεγάλη αμαρτία. Τρεις ημέρες μένει στο Καρς ο Κα και σε όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην πόλη χιονίζει ασταμάτητα. Καρ λέγεται το χιόνι στα τουρκικά, Καρς είναι το όνομα της πόλης και Κα το όνομα που δίνει ο Παμούκ στον ήρωά του. Το τριαδικό παρηχητικό παιχνίδι είναι ένα θαυμάσιο εύρημα το οποίο μας λέει ότι οι πρωταγωνιστές είναι τρεις: ο ποιητής, ο Κα, η πόλη, το Καρς, και το χιόνι, το καρ.

Ο γράφων πίστευε πάντοτε ότι ο μεγάλος συγγραφέας της Τουρκίας είναι ο Γιασάρ Κεμάλ. Με το Χιόνι, ωστόσο, το τελευταίο του μυθιστόρημα, ο Ορχάν Παμούκ όχι μόνο αποδεικνύεται άξιος συνεχιστής του σπουδαίου κουρδικής καταγωγής συγγραφέα αλλά και διεισδύει στο μεγάλο πρόβλημα της χώρας του: η Τουρκία είναι μια χώρα κομμένη στα δύο. Από τη μία έχουμε το οθωμανικό Ισλάμ, που ζητεί να εκφραστεί έστω και με εξτρεμιστικές ενέργειες, και από την άλλη τον δεσποτικό κεμαλισμό που τον εκπροσωπεί το βαθύ κράτος. Σε μια χώρα η οποία αντιμετωπίζει τη σύγκρουση τέτοιων δυνάμεων οι ζωές και τα όνειρα των ανθρώπων καταντούν κάποια στιγμή παρανάλωμα της Ιστορίας.



Δώρο του Αλλάχ



Η διήγηση εκτυλίσσεται σε τρίτο πρόσωπο αλλά ο αφηγητής συχνά αφήνει τον ήρωα και στρέφεται ευθέως στον αναγνώστη λέγοντάς του ορισμένα από τα όσα θα συμβούν χωρίς ο Κα να τα γνωρίζει. Δεν πρόκειται για λογικό άλμα - είναι διπλή κίνηση στον χρόνο, γνωστή ακόμη από τον καιρό της ομηρικής αφήγησης. Εδώ όμως πρόκειται για χρόνο ιστορικό και από πλευράς γεγονότων εξαιρετικά συμπιεσμένο. Μέσα σε τρεις ημέρες συμβαίνουν πολιτικές δολοφονίες, συλλήψεις, συναντήσεις και συζητήσεις του Κα με τους ντόπιους και στο τέλος ένα πραξικόπημα με το οποίο σταματά η δράση - δηλαδή, σαν να λέμε, η ίδια η ζωή. Ο Κα ξεκινά για το Καρς παριστάνοντας τον δημοσιογράφο για να θυμηθεί φθάνοντας εκεί πως είναι ποιητής - γι' αυτό και το χιόνι, ονειρικό, μεταφυσικό σχεδόν, του προκαλεί τεράστια εντύπωση. Επί χρόνια δεν είχε γράψει τίποτε αλλά τώρα, σε τούτη την πόλη του χιονιού, των παθών, των συγκρούσεων, της προδοσίας και του θανάτου, συναντά ξανά την έμπνευσή του μαζί με την Ιπέκ, τη γυναίκα που θα σημαδέψει τη ζωή του και την οποία δεν θα ξεχάσει ώσπου να πεθάνει. Αρχίζει λοιπόν να ξαναγράφει ποίηση και το πρώτο του ποίημα το τιτλοφορεί Χιόνι. Ακολουθούν κι άλλα. Εχοντας ζήσει όμως τα 12 τελευταία χρόνια μακριά από τη χώρα του, οι ισλαμιστές που συναντά στο Καρς (ανάμεσά τους ο σεΐχης Σααντετίν, από τις χαρακτηριστικότερες φιγούρες του βιβλίου) τον εντυπωσιάζουν βαθιά. Γι' αυτό και μολονότι, όπως λέει, συνδέει κάθε θρησκευτική πίστη με την οπισθοδρόμηση, φτάνει κάποια στιγμή να πιστέψει πως τα νέα ποιήματα που γράφει είναι δώρο του Αλλάχ. Βεβαίως, ως τη στιγμή που εξαναγκάζεται να εγκαταλείψει την πόλη παραμένει βαθύτατα διχασμένος. Οι πεποιθήσεις του είναι ακόμη ισχυρές αλλά δεν είναι πλέον ακλόνητες. Οι τρεις ημέρες που έζησε εδώ τον έχουν ξεπεράσει.



Η επιστροφή του αφηγητή



Χρόνια αργότερα ο αφηγητής επιστρέφει στο Καρς για να μας πει όσα δεν μας αφηγήθηκε τις τρεις ημέρες που έμεινε στην πόλη ο πρωταγωνιστής του βιβλίου και όπου δεν μπορεί να ξαναγυρίσει γιατί έχει εκδοθεί ένταλμα σύλληψης εναντίον του. Οσοι έμειναν πίσω συνεχίζουν τη ζωή τους, πάνω στην οποία ο χρόνος πέφτει σαν το χιόνι που έπεφτε ασταμάτητα τις τρεις ημέρες της παραμονής του Κα στο Καρς. Ο πρωταγωνιστής, μας λέει ο αφηγητής, στον οποίο ο Παμούκ δίνει το όνομά του (Ορχάν), δεν κατάφερε να απαλλαγεί από την ανάμνηση της Ιπέκ και τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Γερμανία, όπου και επέστρεψε, της έγραφε παθιασμένα γράμματα που δεν της έστειλε ποτέ. Ο Κα δολοφονήθηκε στη Φραγκφούρτη. Η Ιπέκ παρέμεινε ανύπαντρη και αφιέρωσε την υπόλοιπη ζωή της στον ανιψιό της.



Η οθωμανική Ανατολή και η σειρήνα Δύση



Δεν χρειάζεται να προχωρήσει κανείς πολύ στην ανάγνωση του Χιονιού για να αντιληφθεί ότι αυτό είναι το καλύτερο ως σήμερα βιβλίο του Ορχάν Παμούκ και ότι με την έκδοσή του η πεζογραφία της γειτονικής μας χώρας κάνει ένα μεγάλο βήμα μπροστά. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τα αφηγηματικά μέσα που αναπτύχθηκαν στη Δύση - άλλωστε το μυθιστόρημα είναι καθαρά δημιούργημα του δυτικού πολιτισμού -, εδώ όμως κάτω από την αφήγηση ακούγονται οι φωνές της Ανατολής: του μουεζίνη, του βαρκάρη, του ντελάλη, του περαστικού. Και ανάμεσά τους παρεμβάλλονται οι μεγάλες σιωπές του χρόνου και των μύθων, αλληγορίες της ερημίας όπου, όπως περνούν τα καραβάνια, έτσι περνούν και χάνονται η χαρά, η λύπη, ο φόβος, η ίδια τελικά η ζωή. Το Χιόνι δεν είναι όμως μόνο ένα βιβλίο νοσταλγικό, πικρό, ονειρικό και βαθιά ανθρώπινο, κατά πώς το θέλει ο κοινός τόπος. Είναι και μυθιστόρημα κοινωνικού ρεαλισμού πρώτης γραμμής, ένα κοίταγμα της Ιστορίας κατά πρόσωπο και ως εκ τούτου μια εξαίρετη πολιτική αλληγορία.



Εργο ωριμότητας



Πρόκειται αναμφίβολα για έργο ωριμότητας, γραμμένο με οίστρο, με έξοχη οικονομία των εκφραστικών μέσων, με αμεσότητα που σπάνιζε στα προηγούμενα βιβλία του Παμούκ και με ποιητική ατμόσφαιρα που δεν αποβαίνει σε βάρος του αφηγηματικού του μύθου. Ακόμη και η νοσταλγική Ιστανμπούλ, το προηγούμενο βιβλίο του, καίτοι αυτοβιογραφικό, δεν διαθέτει την αμεσότητα και τη συνοχή του πρόσφατου μυθιστορήματός του. Ο Παμούκ εδώ μιλάει ευθέως στον αναγνώστη, παρακολουθεί σαν σκιά τον κεντρικό του ήρωα συνοδεύοντας έτσι τον αναγνώστη σαν καλός συνωμότης που του λέει τι θα δει και τι θα μάθει. Ας τονίσω επιπλέον ότι χρόνια είχαμε να διαβάσουμε σε μυθιστόρημα τόσο ωραίους διαλόγους.

Ακολουθώντας τα πρότυπα του κλασικού μυθιστορήματος ο Παμούκ είναι ο παντογνώστης αφηγητής, με μια σημαντική διαφορά εν τούτοις: επιστρέφει στον τόπο δράσης μετά την αφήγηση για να μας πει όσα έχουν παραλειφθεί. Κάτι επίσης αξιοσημείωτο είναι το ότι για πρώτη φορά βλέπουμε τον συγγραφέα αυτόν να μας δίνει μεν τη διπλή ταυτότητα της χώρας του αλλά ο ίδιος να μην παρουσιάζεται με διπλή ταυτότητα. Γιατί, μολονότι βαθιά ριζωμένος στο παρελθόν της χώρας και της κουλτούρας της, η ματιά του στρέφεται μπροστά, στο μέλλον που προκαλεί την ιστορία και τη μυθοεικόνα της Τουρκίας. Για τους κατοίκους της χώρας το μέλλον είναι τη μια μέρα η σειρήνα και την άλλη η επίφοβη μάγισσα η οποία λέγεται Δύση. Στο Χιόνι εν τούτοις μάγισσα είναι η Ανατολή αλλά μάγισσα μεταμφιεσμένη και κάποτε παραμορφωμένη. Και για να ακριβολογούμε, όχι η τουρκική αλλά η οθωμανική Ανατολή. Ηπια, πολύμορφη, ατμοσφαιρική, άλλοτε σκληρή και άλλοτε νοσταλγική, οικεία και απόμακρη σαν το χιόνι που πέφτει πάνω στην πόλη του Καρς και στις ζωές των ηρώων του.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 17/06/2007