Τα νεανικά χρόνια του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται οι μελέτες και τα άρθρα του Νικόλαου Μ. Παναγιωτάκη (1935-1997), καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας, που αφορούν την πρώτη περίοδο της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614) στην Κρήτη. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Ν.Μ.Π. βρίσκεται ο άνθρωπος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και όχι η τέχνη του. Ο μελετητής εκμεταλλεύεται μεθοδικά και εξαντλητικά γνωστές και άγνωστες ως τώρα ιστορικές πηγές, αντλημένες κυρίως από τα Αρχεία και τις Βιβλιοθήκες της Βενετίας και της Ρώμης, για να φωτίσει ζητήματα που συνδέονται με τη ζωή και τη δράση του Θεοτοκόπουλου στη Κρήτη, με τη καταγωγή, το δόγμα και την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του, και για να περιγράψει τις πολιτισμικές και καλλιτεχνικές συνθήκες του καιρού και του γενέθλιου τόπου, μέσα στις οποίες ο ζωγράφος σπούδασε τα γράμματα και μυήθηκε στα μεγάλα μυστικά της τέχνης του. Χάρη στις συστηματικές έρευνες του Ν.Μ.Π. είμαστε πια βέβαιοι ότι, όταν ο Θεοτοκόπουλος το 1567 αναχώρησε για τη Βενετία, ήταν ήδη ώριμος ζωγράφος, έτοιμος να αναμετρηθεί με τις μεγάλες καλλιτεχνικές προκλήσεις της εποχής του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι έξι μελέτες που περιέχονται στον τόμο αυτό, γραμμένες από τον πρόωρα χαμένο διαπρεπή φιλόλογο και κρητολόγο Ν. Μ. Παναγιωτάκη κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του (U1997), αποτελούν σημαντική συμβολή στη μελέτη των νεανικών χρόνων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614). Δημοσιευμένες σε πρακτικά διεθνών συνεδρίων, τιμητικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά, κατά γενική ομολογία, οι μελέτες αυτές έδωσαν νέα ώθηση στις σπουδές για την κρητική περίοδο της ζωής του Θεοτοκόπουλου καθώς συνέβαλαν αποφασιστικά στη χαρτογράφηση ενός τοπίου όπου ως πρόσφατα ο μύθος και η πραγματικότητα παρέμεναν αξεδιάλυτα.

Στον Πρόλογό του ο Νίκος Χατζηνικολάου αποτιμά με αδρές πινελιές τη συμβολή του συγγραφέα, «ενός φιλολόγου που βαθμιαία έγινε ιστορικός του πολιτισμού», στις έρευνες για τον Θεοτοκόπουλο. Ακολουθούν τα μελετήματα του Παναγιωτάκη: «Η παιδεία κατά τη Βενετοκρατία» (1-35), «Η κρητική περίοδος της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου» (37-163) και «Ενα νέο έγγραφο της κρητικής περιόδου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου» (165-177). Η ενότητα «Μικρά Πάρεργα» (179-199) συγκεντρώνει τρία σύντομα κείμενα, τα οποία, με εξαίρεση το νευρώδες άρθρο του για τη διαθρυλούμενη καταγωγή του Δομήνικου από το Φόδελε Μαλεβιζίου (193-199), αποτελούν μικρές και εν πολλοίς ανολοκλήρωτες έρευνες για την πειρατική δράση του αδελφού του ζωγράφου Μανούσου Θεοτοκόπουλου («Μανούσος ο πειρατής: 1571-1572») και για τη δεκαετή παραμονή του Δομήνικου στην Ιταλία («Ο Γκρέκο στη Ρώμη και ο κύκλος του Φαρνέζε»). Τέλος, το αναλυτικό «Ευρετήριο προσώπων, τόπων και πραγμάτων» (205-229) διευκολύνει τα μέγιστα τον αναγνώστη στην αξιοποίηση των πλούσιων περιεχομένων του βιβλίου.

Στο πρώτο κεφάλαιο «Η παιδεία κατά τη Βενετοκρατία» ο Παναγιωτάκης επιχειρεί να ανασυνθέσει τις γενικές συνθήκες και τις ποικίλες εκδηλώσεις του κρητικού πολιτισμού κατά τον 16ο και 17ο αι., άλλοτε περιοριζόμενος στην παράθεση των ιστορικών μαρτυριών και άλλοτε αναδεικνύοντας τις ατομικές συμπεριφορές σε αντιπροσωπευτικές εκδηλώσεις ενός συλλογικού σώματος που διαπνεόταν από μια επίμονη διάθεση τροπισμού προς τα δυτικά πολιτισμικά δρώμενα, χωρίς όμως και να απαγκιστρώνεται από τις υστεροβυζαντινές ρίζες του.

Στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο ο Παναγιωτάκης είδε τον ζωγράφο εκείνο που κατάφερε να εκφράσει καλύτερα την αφομοιωτική δύναμη του κρητικού πολιτισμού της Αναγέννησης και ταυτόχρονα να προβάλει την ισχυρή προσωπικότητά του στον τομέα της καλλιτεχνικής δημιουργίας με τη βαθμιαία διαμόρφωση του δικού του ύφους και ήθους και με την κατασκευή του δικού του μύθου. Δεν θα υπερβάλλαμε αν λέγαμε ότι περισσότερο ίσως από κάθε άλλο τομέα έρευνας σε αυτόν για τον Θεοτοκόπουλο ο Παναγιωτάκης εκμεταλλεύτηκε τη δύναμη του ανήσυχου πνεύματός του και την εκρηκτική επιστημονική ιδιοσυγκρασία του για να προσφέρει σημαντικά, από κάθε άποψη, αποτελέσματα. Αρκεί να αναλογιστούμε τι γνωρίζαμε προηγουμένως για την κρητική περίοδο του ζωγράφου και πόσες ασφαλείς γνώσεις αποκτήσαμε χάρη στην προβληματική και στον ερευνητικό μόχθο του Παναγιωτάκη. Στην αφετηρία της έρευνάς του διέθετε λίγα στοιχεία: τα βυζαντινής τεχνοτροπίας έργα και οι υπογραφές του ζωγράφου, τρεις γριφώδεις στην ερμηνεία τους στίχοι ενός σονέτου του Hortensio Felix Paravicino y Arteaga (1580-1633), τέσσερα αρχειακά τεκμήρια δημοσιευμένα από παλαιότερους μελετητές και ένα ακόμη, πέμπτο, που είχε ο ίδιος την τύχη να εντοπίσει στα Αρχεία της Βενετίας (αργότερα προσέθεσε άλλο ένα έγγραφο). Υλικό χωρίς θεματική και προσωπογραφική συνοχή, απλωμένο μέσα στον χρόνο και παρουσιασμένο, στην καλύτερη περίπτωση, σύμφωνα με τις επιταγές της ιστοριοδιφικής μεθόδου. Ενώ οι παλαιότεροι μελετητές στάθηκαν με αμηχανία μπροστά στις διαθέσιμες αρχειακές μαρτυρίες και περιορίστηκαν στην επίπεδη παρουσίασή τους, ο Παναγιωτάκης κατάφερε να διεισδύσει στον ερμητικά κλειστό κόσμο τους και να τον ανασυνθέσει με τρόπο περίτεχνο και συναρπαστικό.

Οταν το 1567, σε ηλικία 26 ετών, ο Δομήνικος εγκατέλειψε την Κρήτη για να ταξιδέψει στη Βενετία, ήταν ήδη ώριμος ζωγράφος («μαΐστρος»), αναγνωρισμένος από τους φιλότεχνους συντοπίτες του, με προσωπική πελατεία και με αδιαμφισβήτητη αποδοχή από τους ομοτέχνους του. Η μακρά παραμονή του στα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της ιταλικής χερσονήσου δεν υπαγορεύτηκε αποκλειστικά από τη διάθεσή του να μαθητεύσει συστηματικά κοντά στους φημισμένους βενετούς ζωγράφους της εποχής αλλά από το ενδιαφέρον του να γνωρίσει καλύτερα τα καλλιτεχνικά ρεύματα της από κάθε άποψη πλουσιότερης Ιταλίας και χάρη στις προκλήσεις αυτές να εμβαθύνει στα μυστικά της τέχνης του (χρώμα, φως, προοπτική, θέματα, πνευματικότητα κ.ά.). Μια πρώτη γνώση και εμπειρία είχε αποκτήσει στη γενέθλια πόλη του από τα άφθονα έργα της δυτικής τέχνης (alla latina) που κοσμούσαν τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά ιδρύματα και τα μεγαλοπρεπή αρχοντικά των βενετοκρητικών ευγενών και των εύπορων αστών του Χάνδακα και από τις ιταλικές χαλκογραφίες που κυκλοφορούσαν εκεί ευρύτατα. Αυτή η μαθητεία «χωρίς δάσκαλο» υπήρξε το κυριότερο χαρακτηριστικό των φορέων της κρητικής Αναγέννησης, αφού ανάλογο τρόπο μαθητείας ακολούθησαν και οι άλλοι επώνυμοι και ανώνυμοι πρωταγωνιστές της ίδιας εποχής (Κλόντζας, Χορτάτσης, Κορνάρος κ.ά.).

Αλλά και το οικογενειακό περιβάλλον φαίνεται ότι έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη μόρφωση και στην ανάδειξη του χαρισματικού βλαστού του, όπως αφήνει να διαφανεί η 26χρονη συγκατοίκηση του Δομήνικου με τον μεγαλύτερο αδελφό του Μανούσο. Στα κρίσιμα χρόνια της καλλιτεχνικής διαμόρφωσης του ζωγράφου ο Μανούσος ήταν από τους πλουσιότερους ανθρώπους του Χάνδακα (ως ενοικιαστής φόρων του Δημοσίου, ναυτικός και έμπορος) και ο σταθερότερος χρηματοδότης του. Αυτή η ζεστή αδελφική σχέση διατηρήθηκε όσο καιρό ο Δομήνικος βρισκόταν στη Βενετία και συντηρήθηκε στην Ισπανία, αρχικά με τη βάπτιση (1578) του μονάκριβου γιου του Γεωργίου-Μανουήλ (Jorge Manuel) και αργότερα, προς τα τέλη του αιώνα, με τη 14χρονη φιλοξενία του Μανούσου στο Τολέδο, όπου κατέφυγε για να αποφύγει τους δανειστές του και να βρει λίγη γαλήνη στα ύστερα χρόνια της ζωής του (U1604). Οι παράλληλες πορείες των δύο αδελφών από τον Χάνδακα προς τα μεγαλύτερα οικονομικά και πολιτισμικά κέντρα της Ιταλίας και της Ισπανίας κατά το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα αποτελούν σαφείς εκδηλώσεις της δύναμης, της συνοχής και της πνοής της κρητικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας που δεν διστάζει να «αναμετρηθεί» με τους σπουδαιότερους φορείς της οικονομικής και πολιτισμικής αυτής ζωής και να προβάλει την ιδιαίτερη ταυτότητά της.

Ο Παναγιωτάκης φιλοδοξούσε να προχωρήσει στη σύνθεση ενός βιβλίου για τον Θεοτοκόπουλο, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τη συγκέντρωση και πολλών άλλων νέων στοιχείων που είχε εν τω μεταξύ εντοπίσει στις έρευνές του. «Τα στοιχεία αυτά», έγραφε τον Δεκέμβριο του 1987, «ελπίζω κάποτε να αξιωθώ να τα συμπεριλάβω σε ένα μεγαλύτερο βιβλίο για τα νεανικά χρόνια του Δομήνικου, γραμμένο στα αγγλικά, μια που αναμφίβολα αξίζει τον κόπο να γίνουν ευρύτερα γνωστά, και να τεθεί έτσι οριστικά και τελεσίδικα τέρμα στη μυθολογία για την εθνική ταυτότητα και την εθνική συνείδηση του μεγάλου ζωγράφου, που έχει εισδύσει και κυριαρχεί στη διεθνή βιβλιογραφία και έχει προκαλέσει ως τώρα αρκετή σύγχυση». Αλλά ο θάνατος τον εμπόδισε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του.



Στέφανος Κακλαμάνος

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-11-1999