Παλίμψηστα και άλλα

ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο Ανδρέας Παναγόπουλος είναι καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και ειδικεύεται στον Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τη Σαπφώ. Το «Παλίμψηστα και άλλα» είναι το δέκατο τρίτο βιβλίο του και το κύριο ενδιαφέρον του βρίσκεται στο γεγονός πως αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό δείγμα του ενδιαφέροντός του για τη Συγκριτική Φιλολογία. Γι' αυτόν, άλλωστε, το λόγο επιλέχτηκε για να ανοίξει τη σειρά «Διακείμενα: Συγκριτική Γραμματεία και Θεωρία της Λογοτεχνίας». Το βιβλίο αποτελείται από δεκατρία δοκίμια, από τα οποία τα περισσότερα καλλιεργούν μια ενδοσυγκριτολογία, ανιχνεύοντας τη λειτουργία της διακειμενικότητας ανάμεσα σε αρχαία και νέα ελληνικά κείμενα. Ο συγγραφέας δέχεται τα κείμενα που εξετάζει ως παλίμψηστα της ενιαίας ελληνικής γλώσσας, δηλαδή ως σβησμένα και από πάνω ξαναγραμμένα χειρόγραφα, αναζητώντας κάτω από το νεοελληνικό το σβησμένο αρχαιοελληνικό κείμενο.

Σε αυτή τη βάση εξετάζει τις οφειλές των τραγωδιών του Ανδρέα Κάλβου στους Ελληνες κλασικούς δραματουργούς, τις κλασικές απηχήσεις στην ωδή «Εις θάνατον» του Κάλβου, στα «αρχαιολογικά» ποιήματα του Καβάφη, στον Σεφέρη, στον Ελύτη γενικώς (ως προς την επίδραση που άσκησε πάνω του η κλασική παράδοση) και ειδικότερα στην «Οδύσσεια», το «Φωτόδεντρο» και τη «Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά», στον «Ορέστη» του Ρίτσου και στο «Μεταπτυχιακό στην Ιστορία» του Εκτορα Κακναβάτου.



Η ποσοτική και ποιοτική κάρπωση



Ο Παναγόπουλος, στην προσπάθεια εντοπισμού των κλασικών επιδράσεων, δεν επιδιώκει μόνο την εξέταση του «τι» αλλά και του «πώς»: όχι μόνο του γλωσσικού ή θεματικού υλικού, αλλά και της τεχνικής της άντλησης και αξιοποίησης του υλικού αυτού μέσα στο έργο ενός λογοτέχνη. Για το λόγο αυτό, καταφεύγει στη διάκριση τριών ποσοτικών και τριών ποιοτικών τρόπων λογοτεχνικής κάρπωσης ιστορικών και μυθολογικών στοιχείων. Οι τρεις ποσοτικοί τρόποι αντιστοιχούν σε ολόκληρα ποιήματα, σε μερικούς στίχους και σε μερικές φράσεις ή λέξεις μόνο. Οι τρεις ποιοτικοί τρόποι αντιστοιχούν σε πλήρες αρχαίο παράθεμα και παραπομπή από τον ίδιο τον ποιητή, σε πλήρη ή ατελή παραπομπή, χωρίς παράθεμα ή αντίστροφα, και σε απουσία παραθέματος ή παραπομπής, οπότε η εύρεση της αναφοράς πρέπει να ανιχνευτεί.

Ανάλογη είναι η εξέταση της αρχαιογνωσίας και των κλασικών επιδράσεων σε πεζογράφους, όπως στον Στρατή Τσίρκα. Ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα πως τα δείγματα της αρχαιογνωστικής παιδείας στις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» είναι λίγα σε σύγκριση με εκείνα των ποιητικών έργων που εξετάζονται στα άλλα κεφάλαια (και ιδιαίτερα του Σεφέρη). Η διαπίστωση αυτή αφορά και το έργο του Δημήτρη Χατζή και του Ανδρέα Φραγκιά, οι οποίοι μαζί με τον Τσίρκα, κατά την εκτίμηση του συγγραφέα, αποτελούν τους τρεις σημαντικότερους πεζογράφους μας του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Μέσα από τη σύγκριση αυτή, μπορούμε να συμπεράνουμε πως η αρχαιογνωστική παιδεία χαρακτηρίζει περισσότερο τους ποιητές ή, πιο σωστά, πως η ποίηση ως τέχνη της έμμεσης δήλωσης καταφεύγει σε σύμβολα και μεταφορές που έχουν κλασικό παρελθόν, οπότε το ποιητικό κείμενο, σε σύγκριση με το πεζό, λειτουργεί ως διακείμενο σε εντονότερο βαθμό.



Η θεωρία ως προσωπικό βίωμα



Τα δοκίμια του Ανδρέα Παναγόπουλου συνδυάζουν τη συστηματικότητα με την παρορμητικότητα. Με το άνοιγμα ενός δοκιμίου μπαίνει αμέσως στο θέμα, για να απομακρυνθεί στη συνέχεια από αυτό, προς μεγάλη τέρψη του αναγνώστη, επειδή όποτε ο συγγραφέας περιπλανιέται στις παρυφές του θέματος αναδεικνύει μια πληθωρική ρητορική που αφομοιώνει τις πληροφορίες και τις γνώσεις μέσα σε ένα σκοπό που υπερβαίνει τη σκοπιμότητα της επιχειρηματολογίας, για να επανέλθει ωστόσο ξανά στο μονόδρομο που οδηγεί στο συμπέρασμα.

Ένα άλλο ανορθόδοξο, αλλά συμπαθητικό έως γοητευτικό, στοιχείο των δοκιμίων αποτελεί η αναγωγή της θεωρίας σε προσωπικό βίωμα. Με αυτό το στοιχείο ο συγγραφέας δίνει την εντύπωση πως έμμεσα προτείνει την ενσωμάτωση και νομιμοποίηση της θεωρίας μέσα στο πλαίσιο της εμπειρικής ή εντυπωσιογραφικής κριτικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πρώτο κεφάλαιο, «Από τον πάπυρο του Δερβενίου στο Lector in Fabula», που αναφέρεται στον Ουμπέρτο Έκο, στο τέλος του οποίου μπορούμε να βρούμε μια ακούσια διατύπωση αυτής της πρότασης, όταν ο συγγραφέας δέχεται πως ο Θουκυδίδης χρησιμοποίησε την αντικειμενικότητα όχι τόσο ως μια σταθερή αρχή ορθής παρουσίασης του υλικού του όσο ως μέσον επικοινωνίας με τους αναγνώστες του, που με τον τρόπο αυτόν τους εμπλέκει στην παθολογία του πολέμου και της Ιστορίας. Αυτή η εμπλοκή αποτελεί μια «μέθεξη», δηλαδή μια «σταδιακή στροφή από διανοητική και ερευνητική περιέργεια και ενδιαφέρον σε βιωματική συμμετοχή». Η συμμετοχή του αναγνώστη στο μύθο ενός έργου αντιστοιχεί στη βιωματική συμμετοχή του κριτικού της λογοτεχνίας στη θεωρία της λογοτεχνίας.

Ο συγγραφέας, ωστόσο, δεν προσαρμόζει κατά το δοκούν τις θεωρίες, δεν τις αλλοιώνει για να τις φέρει στα μέτρα της δικής του κατανόησης: γνωρίζει τις θεωρίες, αλλά επιμένει να τις προσεγγίζει με τρόπο προσωπικό και άμεσο. Έτσι, η θεωρία δεν αποτελεί το απροσπέλαστο όριο της ερμηνείας ή το φόβητρο του ερμηνευτή: γίνεται οικεία, φιλική και χρήσιμη και νομιμοποιείται όχι ως διανοητική άσκηση, αλλά ως γνωσιακή εμπειρία. Στα πλαίσιο αυτής της στρατηγικής αναπτύσσεται και η ουσιαστική συμβολή των «Παλίμψηστων», η οποία εντοπίζεται στην επινοητική αξιοποίηση της αρχαιογνωσίας στο χώρο της ερμηνείας και κριτικής του λογοτεχνικού κειμένου.



Της φιλολογίας το αίμα



Ο Ανδρέας Παναγόπουλος αποτελεί μια ιδιάζουσα φυσιογνωμία των γραμμάτων μας. Είναι εκρηκτικός, παρορμητικός, πληθωρικός, ρητορικός. Η ρητορική δεν αφορά μόνο τον λόγο του, αλλά και την κοινωνική του δραστηριότητα, που τις περισσότερες φορές είναι καίρια, αλλά περιστασιακά γίνεται σπασμωδική και άστοχη.

Είναι ένας μεγάλος αλχημιστής ιδεών και πρακτικών, που συνδυάζει την κλασική φιλολογία με έναν κοινωνικό ακτιβισμό. Ένα από τα πιο δυνατά κράματά του είναι εκείνο της φιλολογίας με την αιμοδοσία, πιστεύοντας πως η φιλολογία είναι το αίμα του πολιτισμού, ενώ η εθελοντική αιμοδοσία είναι η γλώσσα του ανθρωπισμού.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/09/2001