Το ελληνικό φανταστικό διήγημα V

Με τον πέμπτο τόμο κλείνει ένας κύκλος εργασίας πάνω στη διερεύνηση του ελληνικού φανταστικού διηγήματος, του οποίου η αναζήτηση στο σώμα της εγχώριας λογοτεχνίας επεφύλαξε και πάλι έντονες συγκινήσεις με τους νέους ερεθιστικούς καρπούς που έφερε στο προσκήνιό της. Απόδειξε παράλληλα για μια ακόμη φορά -και το επιβεβαίωσε- ότι ως είδος δημιουργικής γραφής είναι ένας ζωντανός, ερεθιστικός, προκλητικός και "αναρχικός". Λόγος, που μπορεί να σταθεί επάξια πλάι στον ανάλογο ρεαλιστικό, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τον Άλλο Εαυτό, έκφραση του οποίου είναι, αλλά, κυρίως, τη δυναμικότητα και το εύρος της φαντασίας. [...] (από τον πρόλογο του βιβλίου)





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο ερώτημα αν υπάρχει ελληνική φανταστική λογοτεχνία απαντά πειστικά η πεντάτομη ανθολογία του M. Πανώριου, που συμπληρώθηκε εντός 18 ετών και σταχυολογεί διηγήματα 167 συνολικά συγγραφέων. Και όχι μόνον υπάρχει αλλά ζει και βασιλεύει, αφού οι περισσότεροι είναι μάχιμοι της γραφίδος και αρκετοί εν μέσω αυτών, νεότεροι ή και νεότατοι, αν και λιγοστοί, καλλιεργούν το είδος συστηματικά και κατ' αποκλειστικότητα. Το φανταστικό στοιχείο, στην εκδοχή του υπερφυσικού, εξωλογικού ή και μεταφυσικού, αρταίνει, όταν δεν κυριαρχεί, τα αξιολογότερα λογοτεχνικά έργα, ωστόσο ως είδος του πεζού λόγου, κυρίως το θαλερό του παρακλάδι της επιστημονικής φαντασίας, δεν χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης. Μαζί με το αστυνομικό αφήγημα δείχνει να ταλαντεύεται μεταξύ λογοτεχνίας και ευχάριστου αναγνώσματος μιας χρήσης που απαξιωτικά έχει επικρατήσει να αποκαλείται «παραλογοτεχνία».

Ο Πανώριος, θιασώτης ο ίδιος του φανταστικού, ως συγγραφέας αλλά και ως συστηματικός βιβλιοπαρουσιαστής, δεν θεωρεί τη συναγωγή του ανθολογία του είδους, πόσο μάλλον ιστορική καταγραφή της εξέλιξής του. Από μιας αρχής δηλώνει ότι απλώς ζητεί να εντοπίσει δείγματα του φανταστικού ή και σπαράγματα από τους πρώτους μεταβυζαντινούς χρόνους ως σήμερα. Χρονικό όριο που υπερβαίνει μόνο στον πέμπτο τόμο, όπου συμπεριλαμβάνει απόσπασμα από την Αληθινή ιστορία του Λουκιανού Σαμοσατέως. Ευφάνταστη οδύσσεια του 2ου αιώνα σκωπτικής διάθεσης, που πολύ αγαπήθηκε και από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισε να μεταφράζεται και να παραφράζεται. Ενας από τους πρώτους που το απέδωσαν στη δημοτική, ο λαρισαίος λόγιος Ιωάννης Οικονόμου, οπαδός στα γλωσσικά του Βηλαρά. Στην ανθολογία προτιμήθηκε η μετάφραση του Τάσου Ρούσσου, από τους αφοσιωμένους του φανταστικού και, πιστεύουμε, ο επιφανέστερος των ζώντων.



H υπάρχουσα συγκομιδή



Οι τόμοι προέκυψαν από την υπάρχουσα κάθε φορά συγκομιδή διηγημάτων, παρατεταγμένων κατά την αλφαβητική σειρά των ονομάτων των συγγραφέων. Εκ των υστέρων, ωστόσο, με το εύρος που δίνει η ανθολόγηση στο φανταστικό, προβάλλει μια μακραίωνη εγχώρια παράδοση που για να αναδειχθεί θα χρειαζόταν μια νέα χρονολογική αυτή τη φορά κατάταξη. Προσώρας, στον πέμπτο τόμο, έχει προβλεφθεί συγκεντρωτικός χρονολογικός πίνακας έκδοσης των διηγημάτων, ο οποίος ωστόσο δημιουργεί κάποια σύγχυση, καθώς αντί της πρώτης έκδοσης ενός διηγήματος παραπέμπει στο βιβλίο όπου εντοπίστηκε. Οπως κι αν έχει, μετά τον Λουκιανό, έρχονται υπερφυσικές διηγήσεις από τον 16ο αιώνα, του Κερκυραίου Ανδρόνικου ή και Νίκανδρου Νούκιου και του ιερομονάχου Αγαπίου Λάνδου, και ορισμένα σημαντικά πεζά του 18ου, που εκ πρώτης όψεως εκπλήσσουν σε μια ανθολογία φανταστικού, όπως «H Γυναίκα της Ζάκυθος» του Σολωμού και ο «Ανώνυμος του 1789», το σπάραγμα που αλίευσε ο Δημαράς και τελικά άφησε αταύτιστο.

Ως θα αναμενόταν, πληθαίνουν τα ενύπνια, ως το όνειρο διά χειρός Γεωργίου Τερτσέτη ή και το άλλο του Παπαδιαμάντη στο «Υπό την βασιλικήν δρυν». Επίσης τα παραμύθια, με πρώτο τη «Μηλιά» του Ροΐδη, αλλά και οι δοξασίες όπως το εξαίρετο «Γιούσουρι» του Καρκαβίτσα ή το τρομακτικό «Πετροκάραβο» του Αγγελου Τανάγρα. Χωρίς να λείπουν τα οράματα, με εντυπωσιακότερο αυτό του Παναγιώτη Σούτσου προς δικαίωση του ήρωα Γεωργίου Καραΐσκου ή και Καραϊσκάκη, που μοιάζει και επίκαιρο καθώς είναι πολύ της μόδας η ανατροπή των ειδώλων και οι αναθεωρήσεις. Τελικά όμως κυριαρχούν πάσης φύσεως δαιμονισμένοι, βρικόλακες και φαντάσματα, όπου ευχάριστη έκπληξη προκαλεί το διήγημα του Αχιλλέα Παράσχου «Ο γυιος του βρικόλακα» και ως αντίστιξη στη θαυμάσια «Κουκκίτσα» του Μωραϊτίδη. Τώρα κατά πόσον οι νεότεροι κρατούν το ίσο μάλλον είναι θέμα γούστου, ωστόσο ο ανθολόγος συμβάλλει καθοριστικά προτιμώντας ουτοπικά διηγήματα και παραδειγματικές μελλοντολογίες αντί του περιπετειώδους αναγνώσματος.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

Το ΒΗΜΑ, 19/06/2005