Λέρος

Η Λέρος και η «Λέρος», το ωραιότατο νησί των Δωδεκανήσων, με τις κρυστάλλινες θάλασσες και τα χαμηλά βουνά γεμάτα γαλαρίες σκαμμένες με τα χέρια των Λεριών και δηλητηριασμένα από τις βόμβες των Γερμανών και των Άγγλων. Από στρατώνας της
Ιταλικής Αυτοκρατορίας σε στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου, αναμορφωτήριο ανταρτόπαιδων και ανταρτόπληκτων, τεχνικό σχολείο εφήβων που η φτώχεια έσταζε από πάνω τους, ψυχιατρείο αζήτητων ψυχασθενών και εγκαταλελειμμένων παιδιών με
ανήκεστο βλάβη, στρατόπεδο εξορίας αριστερών και στρατοπέδευσης προσφύγων, η «Λέρος» αποτελεί μοναδικό εγχειρίδιο της γραμματικής του εγκλεισμού – μας δίνει τους όρους και τους κανόνες, τα ρήματα και τα ουσιαστικά, τα υποκείμενα και τα αντικείμενα, τον αόριστο της οριστικής και τον ενεστώτα διαρκείας της προστακτικής του κράτους. Με έρευνα σε κρατικά και ιδιωτικά αρχεία, σε επίσημες και ανεπίσημες ιστορίες, συνεντεύξεις και μαρτυρίες, περιδιαβαίνοντας έναν αιώνα κακοποίησης του νησιού από διάφορες εξουσίες το βιβλίο ιχνηλατεί και δίνει ανάγλυφα την ιστορία ως προσωπική και συλλογική εμπειρία, και μας λέει ότι υπάρχει μια άλλη Λέρος, έξω και πέρα από την επιβολή, καταστολή και εκμετάλλευση του κράτους, μια Λέρος που είναι το ωραιότατο νησί της Δωδεκανήσου, με τις κρυστάλλινες θάλασσες και τους κατοίκους που αρνούνται να ορισθούν αποκλειστικά μέσα από την ιστορία που τους έχει επιβληθεί και στέκονται όρθια και εμπρόθετα υποκείμενα στην ιστορία που φτιάχνουν.


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ευχαριστίες ......................................... 11
«Έκανες εξορία;» «Φυλακή, μόνο» ................... 19
Τάφοι ............................................... 25
«Θάλαττα θάλαττα!» ................................. 29
Ηθική προβληματική ................................. 33
Λέρος ............................................... 37
Λέρος. Το παλίμψηστο του κινδύνου ................... 41
«Το Αιγαίο δεν το πήρενε ο Ιταλός με πόλεμο» ........ 51
James Bond ......................................... 65
«Το αυτόματον του συμμορίτου» ...................... 77
«Μας βρήκαν έτοιμους από τα ιταλικά χέρια» .......... 85
«Για το ψυχιατρείο δεν σας λέω, τα ξέρετε όλα» ........ 113
«Ούτε για τη Λέρο…» ................................ 119
«Κανείς δεν μιλάει για τις σχολές» .................... 127
Στήλες άλατος ....................................... 149
«Είσαι η πρώτη αγάπη, είσαι η τελευταία αγάπη» ...... 155
Κόμβοι του Ranvier, Περίσφιξη του Φουκώ ............. 165
Βιβλιογραφία ........................................ 173

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

«ΈΚΑΝΕΣ ΕΞΟΡΙΑ;» «ΦΥΛΑΚΉ, ΜΌΝΟ»
Διάλογος μεταξύ δύο ηλικιωμένων συντρόφων καθ’ οδόν προς
το μεσημεριανό τραπέζι στη διάρκεια του συμποσίου Μέρες
Μνήμης και Δημοκρατίας στο Λακκί, το καλοκαίρι του 2018
(7-10 Ιουνίου). Διάλογος που εμπεριείχε την οικειότητα μεταξύ τους, την από κοινού αναγνωρισιμότητα των αντίστοιχων
εμπειριών, τη βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει ιεράρχηση της κακουχίας και της εμπειρίας του εγκλεισμού. Ο εγκλεισμός είναι
εγκλεισμός. Όπως μου είπε ένας άλλος πρώην κρατούμενος, ο
Γιάννης Ξαρχουλάκος: «Η πόρτα είναι τοίχος, δεν έχει πετούγια, δεν μπορείς να την ανοίξεις από μέσα, όπου κι αν είσαι,
φυλακή ή εξορία».1
Αργότερα, στο τραπέζι, ρωτώ δύο άλλους πρώην συντρόφους: «Φυλακή ή εξορία;». «Και φυλακή και εξορία», μου
λένε και οι δυο: «Γυάρος, Λακκί, Ωρωπός, Κορυδαλλός, Κύθηρα. Γυάρος, Λακκί, Κορυδαλλός, Ωρωπός, πάλι Λακκί».
Δεν υπάρχει καμία στοχαστική ή θεωρητική δυσκολία σε
αυτό που θα σας ζητήσω – όλοι κατά καιρούς το έχουμε σκεφτεί και ενίοτε ο στοχασμός έχει αποδειχθεί παραγωγικός: ας
σκεφτούμε έναν χώρο, στην προκειμένη περίπτωση μια χώρα,
την Ελλάδα, ως σώμα, ως ζων σώμα που φέρει τα σημάδια
της ιστορίας του, τα σέου του, τους τσαμπουκάδες του, όπως το
σώμα του τοξικομανούς που χτυπάει ενέσεις, σημάδια που ιχνηλατούν τις γραμμές του αίματος και τις γραμμές της ζωής αυτού
1. Προφορική μαρτυρία του Γιάννη Ξαρχουλάκου, στο Λακκί, το 2018.

20 ΛΕΡΟΣ. Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΥ
του σώματος-ως-χώρας.2 Ή ως σώμα που δείχνει το νευρικό του
πλέγμα, το πλέγμα ενός συστήματος με γάγγλια, περισφίξεις
και νευρώνες που μέσω της ακοής, της αφής, της όσφρησης, της
γεύσης, της όρασης μεταφράζουν το περιβάλλον σε εμπειρία και
αντίληψη για τον άνθρωπο. Δεν το λέω μεταφορικά, έχω πλήρη
συνείδηση των κινδύνων που εγκυμονεί αυτού του είδους ο στοχασμός, το να στοχάζεται, δηλαδή, κανείς μια χώρα με όρους
ανθρωπίνου σώματος, ειδικά όταν πρόκειται για μια χώρα όπως
η Ελλάδα όπου κάθε εδαφική προσάρτηση –της Μακεδονίας,
της Ηπείρου ή της Δωδεκανήσου– αποκαλείται «ενσωμάτωση».
Επομένως, δεν σκέφτομαι τη χώρα σαν κάτι άψυχο που χρήζει
μεταφορικότητας, αλλά σαν τον αστερισμό εκατομμυρίων ψυχών
και της κραυγής της ύπαρξής τους. Και προσεγγίζω αυτή την
πράξη από τον συγκεκριμένο χώρο αυτού του αστερισμού, συγκεράζοντας τόπους που έχουν ορίσει τον τόπο και έχουν σημαδέψει
την ψυχή του. Τόπους που έχουν παραγάγει συγκεκριμένες λεξικές και γλωσσικές οικονομίες, οικονομίες που διατηρούν, ανακυκλώνουν, ξοδεύουν? τόπους, χώρους και μέρη που έχουν παραγάγει όρους μη μεταφράσιμους αλλά απολύτως αναγνωρίσιμους. Η ξενιτειά, η προσφυγιά, η φυλακή, η εξορία είναι τέτοιοι
τόποι, περιγραφικοί μιας κατάστασης του υπάρχειν, όχι οντολογικοί ή ουσιοκρατικοί αλλά καταστατικά περιγραφικοί. Τόποι
άρρηκτα δεμένοι και οριοθετημένοι από την καθοριστική παρουσία του συγκεκριμένου γεωγραφικού συντακτικού: η θάλασσα,
τα βουνά, η ξηρασία, οι πέτρες, το λεπτό και ξηρό χώμα. Τόποι
που μετατρέπονται σε γεω-πολιτισμικές οπτικές και συν-αισθηματικές τοπολογίες, μία πυξίδα που έχει προσανατολίσει και οργανώσει την εμπειρία της μικρο- και μακρο-ιστορίας του τόπου.

2. Τσαμπουκάδες, τσιμπιές, σέου, γάζια, σιρίτια: όροι που χρησιμοποιούνται από τους εξαρτημένους για να δηλώσουν τα σημάδια από
τις σύριγγες στο σώμα τους και συμπεριλαμβάνονται στο συγκεκριμένο επιστημολογικό λεξικό της εξάρτησης. Ο Μανώλης Γλέζος αναφέρει ότι στις φυλακές Συγγρού που ήταν κρατούμενος των Γερμανών
τον Μάρτη του 1944 οι ποινικοί κρατούμενοι ονόμαζαν τσαμπουκά
το τατουάζ (Κυριακή Καμαρινού, Τα «Πέτρινα Πανεπιστήμια». Ο
αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές και στις εξορίες, 1924-1974,
Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005, σ. 452).