Μια λέξη χίλιες εικόνες

Ο μυθιστοριογράφος είναι κυρίως σκηνοθέτης αλλά πρέπει να είναι και ηθοποιός. Να μπορεί να υποδυθεί χαρακτήρες και άτομα διαφορετικά από τον εαυτό του - πώς αλλιώς μπορείς να μιλήσεις γι' άλλους ανθρώπους αν δεν τους καταλάβεις; Και πώς μπορείς να τους καταλάβεις αν δεν τους υποδυθείς; Και πώς θα το κάνεις αυτό αν δεν τους παρατηρείς και δεν τους προσέχεις; Η εξατομίκευση του αφηγητή, η προβολή του υποκειμενικού, από μια άποψη απλούστεψε τη δουλειά των μυθιστοριογράφων. Για πολλούς, όπως άλλωστε δείχνουν και τα βιβλία τους, το μόνο αξιοπρόσεκτο πράγμα στην κόσμο είναι ο εαυτός τους. Αλλά και αυτόν ποιος τον μαθαίνει ποτέ κρατώντας τον διαρκώς στο κέντρο της προσοχής του; Είμαστε -όταν είμαστε- σε σχέση με κάτι άλλο. Αλλιώς δεν είμαστε. Υπάρχουμε κάπου. Ο εαυτός μας αποκτά εαυτό όταν βλέπει κι άλλους γύρω, που τους συγκρίνει και τους αποτιμά. Τότε αποκτάμε πρόσωπο, όταν κοιτάξουμε των άλλων ανθρώπων.

Α.Π.

ΚΡΙΤΙΚΗ



Γιατί να διαβάσει κάποιος μια αυτοβιογραφία; Βαραίνουν στην επιλογή του η ιστορική προσωπικότητα και η ατμόσφαιρα της εποχής που περιμένει να εξακριβωθεί; 'Η μήπως πρόκειται για μια υπολανθάνουσα τάση να λαθροκοιτάξει τη ζωή ενός επωνύμου μέσω των πληροφοριών που ο ίδιος δίνει; 'Η μήπως, τέλος, είναι μια υγιής προσπάθεια να ανακαλύψει κανείς έναν βιωμένο κόσμο μέσα από τα βήματα που ένα υπαρκτό πρόσωπο έκανε;

Στο πλαίσιο της σειράς Η κουζίνα του συγγραφέα των εκδόσεων «Πατάκη», με επιμέλεια του Μ. Φάις, η αυτοβιογράφηση του Αλέξη Πανσέληνου δεν ικανοποιεί κανέναν άλλο στόχο παρά μόνο την παρακολούθηση της χρονολογικής εν πολλοίς διαμόρφωσης του συγγραφέα κι ακόμα περισσότερο, την ανακάλυψη των παραμέτρων που συνέτειναν στην ανάπτυξη του έργου του. Διαβάζουμε, με άλλα λόγια, για το εργαστήριο του δημιουργού, για την κουζίνα του, μέσα στην οποία παρασκευάζονται τα εδέσματα που μας σερβίρει. Βλέπουμε έτσι τα υλικά του λογοτέχνη, τις τεχνικές που χρησιμοποιεί, τη μαγειρική του δεινότητα, όπως ξεδιπλώνεται από πιάτο σε πιάτο, τα διλήμματα και τις λύσεις που έδωσε.



Ο συγγραφέας-αναγνώστης



Μα αν ο συγγραφέας έχει εν τέλει πεθάνει, όπως πολλοί πιστεύουν, τότε η αναζήτησή του πίσω από τα έργα του και όχι μέσα σ' αυτά είναι μια μάταιη υπόθεση. Ο ίδιος ο Αλ. Πανσέληνος παραδέχεται ότι μόνο τα βιβλία αρκούν για να καταλάβει κανείς όσα πρέπει, μόνο τα πιάτα είναι αρκετά για να ικανοποιήσουμε το φάρυγγά μας και δεν χρειάζεται να καταφύγουμε στην κουζίνα του εστιατορίου για να συλλάβουμε τα βαθύτερα μυστικά της συνταγής. Το τελευταίο ίσως είναι χρήσιμο στους φιλολόγους ή τους επίδοξους συναδέλφους του που ψάχνουν μικρές πρακτικές συμβουλές.

Το ενδιαφέρον δεν είναι να δούμε τον μάγειρα πίσω από τον λογοτέχνη αλλά τον αναγνώστη. Οσοι πιστεύουν σε μια παρθενογένεση χωρίς βιβλία και αναγνώσματα, χωρίς αναγνωστικά εδάφη και συνθήκες πρόσληψης, είναι θύματα της τηλεόρασης και της εικόνας, που μικρή σχέση έχει με τις λέξεις και το εργαστήριο του λογοτέχνη. Ο Αλ. Πανσέληνος το καταλαβαίνει πολύ καλά και αφιερώνει το πρώτο μισό του βιβλίου του στα διαβάσματά του από την παιδική του ηλικία, σε όλα δηλαδή εκείνα τα νερά που άρδευσαν το αισθητικό του κριτήριο και επέδρασαν στο συγγραφικό του προσανατολισμό.

Το πλούσιο σε ερεθίσματα οικογενειακό περιβάλλον τον οδήγησε στη γνωριμία με την Π. Δέλτα και την Αντ. Μεταξά, τα κλασικά ξένα παιδικά βιβλία, τον κινηματογράφο, τα εφηβικά αναγνώσματα και τα κλασικά εικονογραφημένα. Ακολούθησε η «προγραμματισμένη απόλαυση» που τον έστρεψε στα μεγάλα ονόματα της ξένης λογοτεχνίας, λιγότερο της ελληνικής, με εστίαση στα γαλλικά και αγγλικά, τα οποία μπορούσε να διαβάσει και στο πρωτότυπο. Η περιδιάβαση αυτή στα κείμενα έχει περισσότερο ενδιαφέρον από άλλα σημεία της ζωής του, γιατί με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται ο αναγνώστης που συλλέγει αθόρυβα τα γλωσσικά σημάδια του πολιτισμού, για να τα αξιοποιήσει αργότερα και να τα αφομοιώσει αναπλάθοντάς τα. Είναι η ιστορία της ανάγνωσης σε τέτοιες περιπτώσεις πιο συναρπαστική από αυτήν της συγγραφής, για την οποία ούτως ή άλλως έχουμε μπροστά μας το κύριο πιάτο.

Τα αναγνώσματα του Αλ. Πανσέληνου παραξενεύουν με την οργανωμένη τους τάξη, με το άπλωμα του ματιού μόνο στις περιοχές των γνωστών ονομάτων και των μεγάλων λογοτεχνιών. 'Η ο συγγραφέας ήθελε να παρουσιάσει μόνο τη βιτρίνα με τα κλασικά ονόματα ή όλες του οι αναγνώσεις κινούνταν σε μια νοικοκυρεμένη ευταξία, που καταντά βιβλιοθήκη του σαλονιού. Κι αν σκεφτεί κανείς ότι μετέφρασε τον «Βλακοχορτοφάγο» του J. Barth, ένα μεταμοντερνιστικό κείμενο σε μια Ελλάδα που ανακαλύπτει σχετικά νωχελικά το μεταμοντερνισμό, τότε γιατί οι αναγνωστικές του επιλογές φαίνονται τόσο άτολμες; Κανένα ή ελάχιστα άγνωστα ονόματα, τα οποία όμως θα έδειχναν μια προσωπική στάση και όχι έναν στείρο κομφορμισμό, κανένα έργο από περιφερειακές λογοτεχνίες πλην των μεγάλων, γεγονός που θα φανέρωνε μια διάθεση αναζήτησης και όχι μια καλόβολη επανάπαυση.



Από τα υλικά στο μαγείρεμα



Το δεύτερο μέρος αρχίζει από τη στιγμή που πρωτοέγραψε, κι έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε για κάθε κείμενό του την πηγή της έμπνευσης του Πανσέληνου, τη διαδικασία να γίνει η ιδέα γλώσσα και να ολοκληρωθεί η αργή μετάπλαση των προθέσεων του συγγραφέα σε υλικό προς ανάγνωση. Με αυτόν τον τρόπο βιογραφεί κάθε βιβλίο του, από τη φάση της κυοφορίας ώς τον τελικό τοκετό, και με έμφαση στην προθετικότητα του δημιουργού παρατηρούμε τους προβληματισμούς που τον οδήγησαν στις συγκεκριμένες επιλογές, όπως αυτές πραγματώνονται μέσα σε κάθε έργο.

Φυσικά, περισσότερο ενδιαφέρον δεν έχει αυτή καθεαυτήν η πορεία της συγγραφικής του ζωής αλλά η εκμυστήρευση όσων ο στοχασμός του Αλ. Πανσέληνου συλλαμβάνει γύρω από την τέχνη της γραφής. Ερχεται δηλαδή σαν μια μεταγλώσσα να σχολιάσει τα κείμενά του και μέσα απ' αυτόν τον σχολιασμό να καταθέσει τις θεωρητικές του διαπιστώσεις για τη λογοτεχνική δημιουργία και πρακτική.

Ο λογοτέχνης πιστεύει ότι ο άνθρωπος διαμορφώνει τη συγγραφική του υπόσταση μέσα από τις περιστάσεις που καθορίζουν τη ζωή του ήδη από την παιδική του ηλικία: το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, οι επιδράσεις από το βιβλίο, το ραδιόφωνο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τα μικρά και μεγάλα ερεθίσματα. Οι επιδράσεις αυτές δημιουργούν μια λογοτεχνική συνείδηση, βάσει της οποίας ο συγγραφέας γράφει κάθε βιβλίο: πρώτα συλλαμβάνει μια ιδέα-πυρήνα, η οποία έπειτα αναπτύσσεται σε μια σκηνή. Δεν τον ενδιαφέρουν οι αληθινές ιστορίες, αλλά αφήνεται με την αγωνία ενός αναγνώστη να προβλέψει τι θα γίνει παρακάτω. Το πρώτο χέρι έρχεται με άνεση, αλλά μετά η λεπτοδουλειά της διαμόρφωσης του ύφους, της εξομάλυνσης του πραγματολογικού υλικού και της σκηνοθεσίας των προσώπων χρειάζεται χρόνο και ενέργεια. Ο Πανσέληνος πιστεύει ότι η συγγραφική εργασία διακρίνεται σε τεχνική και ουσία, από τις οποίες η πρώτη διδάσκεται και επομένως αποτελεί μια ικανότητα που δεν χαρακτηρίζει αποκλειστικά το μεγάλο συγγραφέα. Αντιθέτως, η «ουσία», αυτό το κάτι βαθύτερο που ο συγγραφέας δεν προσδιορίζει με ακρίβεια, είναι η πεμπτουσία κάθε δημιουργικής δουλειάς, η οποία αξιοποιεί την τεχνική για να το αναδείξει.

Ολες αυτές και άλλες μικρότερης σημασίας θεωρητικές συλλήψεις -εκ των οποίων πολλές έρχονται αφού έχει γραφτεί το έργο- δείχνουν ότι ο συγγραφέας -και κάθε συγγραφέας- δύσκολα έχει πραγματική αυτεπίγνωση όσων γράφει. Περισσότερο μιλάει γι' αυτό που ονομάζουμε προθετικότητα, ενώ η λογοτεχνικότητα των κειμένων του προσεγγίζεται διαισθητικά και εμπειρικά, παρά με συνείδηση και αρχιτεκτονικό τρόπο. Γι' αυτό και ο δημιουργός αποφεύγει ίσως υποσυνείδητα να μιλήσει για την κουζίνα της μαγειρικής του και διολισθαίνει στο να μας εξηγήσει πώς έγινε μάγειρας.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/04/2005