Για το λαό και το έθνος

Πρόλογος: Γιώργος Πάσχος

Το βιβλίο «Για το Λαό και το Έθνος» είναι μια επιστημονική μελέτη η οποία εξετάζει το ΠΑΣΟΚ ως ιδεολογικό σχηματισμό, κυρίως μέσα από τη συστηματική κριτική παρουσίαση κειμένων του ιδρυτή του Κινήματος Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά και κομματικών ντοκουμέντων της περιόδου 1974-1989. Ο συγγραφέας υποστηρίζει τη θέση ότι το ΠΑΣΟΚ τη συγκεκριμένη αυτή περίοδο λειτούργησε ως «εθνικολαϊκιστικός» σχηματισμός, χρησιμοποιώντας τις έννοιες του λαού και του έθνους για να εγκαθιδρύσει μια πρωτόφαντη, για τα ελληνικά δεδομένα, στρατηγική ηγεμονία στην ελληνική πολιτική σκηνή. Η μελέτη περιλαμβάνει και μια συνοπτική, αλλά εξαιρετικά περιεκτική, ανασκόπηση της δεκαετίας του 1960 και ιδιαίτερα των Ιουλιανών, τα οποία, σύμφωνα με τον συγγραφέα, συνιστούν την ουσιαστική γενέθλια πράξη της μεταπολιτευτικής συγκρότησης του ΠΑΣΟΚ.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου η συζήτηση για το ΠΑΣΟΚ της πρώτης περιόδου της μεταπολίτευσης (1974-1989) δεν λέει να κοπάσει. Συνεχίζεται και ακολουθεί τα χνάρια των νέων κάθε φορά ενδιαφερόντων της ακαδημαϊκής κοινότητας. Το βιβλίο του Ανδρέα Πανταζόπουλου για το ΠΑΣΟΚ, γραμμένο σε όμορφα ελληνικά και με νεολογισμούς που δεν ξενίζουν, είναι αντιπροσωπευτικό μιας σχετικά νέας θεματικής στην πολιτική επιστήμη. Αν και ο αναγνώστης αναπολεί τις παλαιότερες κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του συγγραφέα (ο ίδιος είχε γράψει ένα από τα πρώτα άρθρα που ανέλυαν εμπειρικά τη μικρο-αστική προέλευση των μεσαίων στελεχών του ΠΑΣΟΚ στο περ. Ο Πολίτης τχ. 83, 1987), η στροφή του είναι καλοδεχούμενη.

Τις τελευταίες δεκαετίες η πολιτική ανάλυση, ακολουθώντας τη γλωσσολογική στροφή στις κοινωνικές επιστήμες, έχει μετατοπιστεί από τα κλασικά θέματα της πολιτικής κοινωνιολογίας προς τα θέματα του πολιτικού λόγου και της ιδεολογίας. Η μελέτη των τελευταίων δεν αποσκοπεί στην ανεύρεση κανονικοτήτων, στο στάδιο της περιγραφής του εμπειρικού υλικού, ούτε στον εντοπισμό σχέσεων αιτιώδους συνάφειας, στο στάδιο της ερμηνείας του. Τούτο δεν καθιστά τις έρευνες για τον πολιτικό λόγο λιγότερο επιστημονικές. Απεναντίας, εφόσον πρόκειται για συστηματικές προσεγγίσεις των πολλαπλών επιπέδων νοήματος του πολιτικού λόγου το όφελος είναι μεγάλο. Αντί η ανάλυση να επικεντρώνεται σε μια εν πολλοίς αυθαίρετα αποκομμένη φλοίδα της πολιτικής πραγματικότητας, απλώνεται με τη μορφή σκέψεων που εφάπτονται η μία της άλλης, χωρίς να θεωρούνται εναλλακτικές ερμηνείες, διαθέσιμες προς επιβεβαίωση ή απόρριψη.

Η προσέγγιση του Πανταζόπουλου είναι ευαίσθητη στις αποχρώσεις που παίρνουν τα πολιτικά συνθήματα («Η Ελλάδα στους Ελληνες»), οι λέξεις-σημαίες («Αλλαγή») και τα μοτίβα των κομματικών κειμένων (π.χ., στο πρώιμο ΠΑΣΟΚ «η λιτανική καταγγελία των κοτζαμπάσηδων του 1974 μέχρι τη Δεξιά του 1974», σελ. 180). Ενα από τα σημεία που τεκμηριώνονται με αναφορές σε ομιλίες του Α. Παπανδρέου, τόσο στις αρχές όσο και στα τέλη της δεκαετίας του '80, είναι ότι ο «εκσυγχρονισμός» (που ως σύνθημα βρίσκεται στο στόχαστρο των αντιπάλων του σημερινού ΠαΣοΚ) αποτελούσε κύριο συστατικό του πολιτικού λόγου του ιδρυτή του κόμματος (βλ. σελ. 212 και 254). Ωστόσο, η βασική υπόθεση εργασίας του Πανταζόπουλου είναι ότι το ΠαΣοΚ της εποχής εκείνης ήταν ένα εθνικο-λαϊκιστικό κόμμα. Ηταν δηλαδή ένα κόμμα του οποίου οι όροι της πολιτικής επικοινωνίας με την κοινωνία (οι «εγκλήσεις» προς την κοινωνία που αναφέρει ο συγγραφέας, ακολουθώντας την ορολογία του Ernesto Laclau) ταλαντεύονταν ανάμεσα στον εθνοκεντρισμό και τον λαϊκισμό. Η άποψη ότι το ΠΑΣΟΚ είχε από την ίδρυσή του έντονα εθνικιστικά στοιχεία στον πολιτικό του λόγο είναι γνωστή. Ο Πανταζόπουλος όμως δείχνει πειστικά ότι τα πρώτα 15 χρόνια της ζωής του, το ΠΑΣΟΚ, παραμένοντας πάντοτε ένα δημοκρατικό κόμμα, είχε το έθνος, πολύ περισσότερο από τον σοσιαλισμό ή τη λαϊκή κυριαρχία, στο επίκεντρο της ιδεολογίας του. Μάλιστα κλειδί για τη λαϊκή απήχηση του κόμματος αυτού ήταν ότι αντέστρεψε τα προ-δικτατορικά δεδομένα: η αντιδεξιά πολιτική παράταξη πριν από τη δικτατορία θεωρούνταν από τη συντηρητική πολιτική τάξη όχι και τόσο πιστή στο έθνος. Ηταν δε στερημένη από μια κομματική έκφραση που θα εξέφραζε αυθεντικά τη δυναμική των αγώνων του 1965. Μετά την πτώση της δικτατορίας η παράταξη αυτή βρήκε επιτέλους κομματική έκφραση στο ΠΑΣΟΚ και έγινε εκλογικά ηγεμονική δύναμη γιατί είχε «εκ των προτέρων συμφιλιωθεί, ταυτισθεί με το έθνος». Χάρη στο ΠΑΣΟΚ, όσοι δεν ήσαν δεξιοί, δεν μπορούσαν πλέον να θεωρούνται λιγότερο πατριώτες από τους δεξιούς. Αυτή είναι πολύ σχηματικά η «αντιστροφή» που περιγράφει ο Πανταζόπουλος σε μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του βιβλίου (108-116, 178-187 και 306-311). Το επιχείρημα θα είχε ενισχυθεί αν ο συγγραφέας είχε περιλάβει στην ανάλυσή του και την εξέλιξη του λόγου του ΠΑΚ κατά την περίοδο της δικτατορίας. Είναι ένα μειονέκτημα της μελέτης που επισημαίνει ο ίδιος στον πρόλογό του.

Ενα άλλο πρόβλημα είναι ότι ο συγγραφέας δεν συνομιλεί ανοικτά με προγενέστερους αναλυτές του λόγου του ΠΑΣΟΚ, αν και γνωρίζει το έργο τους. Οι αναφορές του Πανταζόπουλου στη «διαιρετική τομή δεξιάς-αντιδεξιάς», που, όπως έχει δείξει ο Γεράσιμος Μοσχονάς, το ΠΑΣΟΚ επιβάλλει στο πολιτικό πεδίο μετά το 1974 ή στις «ρητορικές στρατηγικές του ΠΑΣΟΚ» του Γιάννη Παπαδόπουλου είναι τεκμηριωμένες αλλά πολύ υπαινικτικές. Ενα τελευταίο πρόβλημα του βιβλίου είναι η μετατόπιση των θεωρητικών φακών μέσα από τους οποίους ο συγγραφέας αντικρίζει κάθε φορά το υλικό του. Ενώ στην αρχή του βιβλίου υιοθετεί την έννοια του λαϊκισμού κατά τον Pierre-Andre Taguieff (πρώτο μέρος του βιβλίου), κατόπιν καταφεύγει στην έννοια του πολιτικού μύθου κατά τον Raoul Girardet (τρίτο μέρος), για να καταλήξει (στο τέταρτο μέρος) σε μια ενδιαφέρουσα εκδοχή της «κοινής παραδοχής», δηλαδή της στοιχειώδους κοσμοαντίληψης και του βασικού αξιακού συστήματος που επικρατούν σε μια κοινωνία, την οποία αντλεί από τόσο διαφορετικούς στοχαστές όσο ο Thomas Paine και ο Antonio Gramsci. Φυσικά τα παραπάνω δείχνουν το εύρος των θεωρητικών αναφορών που βρίσκει κανείς στο κείμενο του Πανταζόπουλου. Αλλωστε, όπως γράφει ο Γιώργος Πάσχος στον πρόλογο του βιβλίου, «το κείμενό του δεν αποστομώνει, δεν κλείνει κεφάλαια, δεν μεταμφιέζει τα κενά του. Αυτοεγκαταλείπεται στο διάλογο και στην κριτική, και αυτή είναι η μεγάλη αρετή του».



Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-07-2001








ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του Α. Πανταζόπουλου αποτελεί ένα ωραίο παράδειγμα πολιτικής φιλοσοφίας, με άξονά του τις δύο βασικές πολιτικές έννοιες, έθνος και λαός, που χαρακτήρισαν τη διακυβέρνηση της χώρας από το ΠΑΣΟΚ και αποτέλεσαν, έτσι όπως συνδυάστηκαν, το κριτήριο του λαϊκισμού του. Με την ανάλυση, ακριβώς, της έννοιας του λαϊκισμού ξεκινάει το βιβλίο του ο Α. Πανταζόπουλος, ανατρέχοντας για τον προσδιορισμό του στους Ρώσους ναρόντνικους (που του χαρακτήριζε «πνεύμα συνωμοσίας, μηδενισμού και μυστικισμού, άκρατος βολονταρισμός και χωρίς αρχές τακτικισμός»), στους εθνικο-λαϊκισμούς της Λατινικής Αμερικής και στους προπολεμικούς, κυρίως, ευρωπαϊκούς λαϊκισμούς, με τυπικό μεταπολεμικό παράδειγμα τον «πουζαντισμό» στη Γαλλία. Καθώς ο Πανταζόπουλος παραδέχεται ότι ο λαϊκισμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον εθνικισμό, προσπαθεί να προσδιορίσει τα κοινά πυρηνικά στοιχεία, τα οποία συνέχουν την «εθνικο-λαϊκιστική ταυτότητα», ανατρέχοντας και σε θεωρητικά «υποδείγματα», όπως αυτό του Ernesto Laclau. Ο Α. Πανταζόπουλος προσφυώς μάς υπενθυμίζει ότι όλοι οι λαϊκισμοί ενσαρκώνονται στον ηγέτη.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αναλύεται η κρίση της εθνικοφροσύνης ως καθεστωτικής ιδεολογίας που είχε προωθήσει το χωρισμό της Ελλάδας σε «δύο έθνη». Την απορφανισμένη έννοια του έθνους προσπάθησε να υιοθετήσει η Αριστερά, αλλά ο «επαναπατρισμός του έθνους» έγινε κυρίως από τον Α. Παπανδρέου, που δημιούργησε ένα εθνικό-λαϊκό κίνημα. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας παρακολουθεί την ανάπτυξη αυτού του κινήματος στην περίοδο 1974-1981, ως μία νέα ιδεολογική σύνθεση ανάμεσα στην εθνική ανεξαρτησία και τη λαϊκή κυριαρχία. Ο Α. Πανταζόπουλος παρακολουθεί και αναλύει με ακρίβεια το γενικό ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου θα οικοδομηθεί όλη η σχετική θεματική περί «λαϊκής κυριαρχίας καθώς και τη ρητορική αδιαλλαξία και πολιτική παραφθορά, τη σχέση ανάμεσα στον ηγέτη και την οργάνωση, με αποκορύφωμα την οικοδόμηση της «χαρισματικότητας» του ηγέτη, που εμφανίζεται ως «σωτήρας» και «προφήτης». Φαίνονται απίστευτες, σήμερα, με το πέρασμα του χρόνου, οι διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ, που καταλαμβάνουν αρκετές σελίδες του βιβλίου. Κι όμως μ' αυτές τις απίθανες διακηρύξεις, που δημιούργησαν μια ιδιότυπη πολιτική κουλτούρα, το ΠΑΣΟΚ απέσπασε την εξουσία (και είκοσι χρόνια αργότερα την κατέχει ακόμη).

Στο τέταρτο μέρος αναλύεται η άσκηση της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ μετά το 1981. Με το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία αναδύθηκε ένας «άλλος» κόσμος, και ως προς τις έννοιες του «λαού» και του «έθνους» περάσαμε από το μύθο στην πολιτική. Οπως γράφει ο Α. Πανταζόπουλος: «η δοκιμασία για ένα πολιτικό "Κίνημα", για το πολιτικό κίνημα της 3ης του Σεπτέμβρη, είναι, από αυτή την άποψη, οι ενδεχόμενες εντάσεις, αντιφάσεις ή και αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτά τα δύο στοιχεία, το "πολιτικό" και το "ιδεολογικό", και ιδιαίτερα ο συγκεκριμένος κομματικός νομιμοποιητικός λόγος ο οποίος επιχειρεί να τα συναρθρώσει, να παρουσιάσει μια διαφορετική τους "ενότητα", να τα εντάξει σε μια κοινή προοπτική».

Ο συγγραφέας, παραθέτοντας κείμενα του Α. Παπανδρέου, προσπαθεί να διερευνήσει τις απόπειρες ιδεολογικών προσαρμογών και την προσπάθεια δημιουργίας μιας νέας πολιτικής και ιδεολογικής ταυτότητας, που χαρακτηρίζει ως «συνέχεια» ή ως «ασυνέπεια» την ιδεολογία όταν γίνεται «πρόγραμμα». Τα τρία νέα στοιχεία στη δεκαετία του '80 είναι: ο αιτούμενος διακριτός ρόλος της κομματικής οργάνωσης, η επίκληση της «κοινωνίας των πολιτών» και η διεκδίκηση μιας «εθνικής ταυτότητας». Για όλα τα θέματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, διαμόρφωσης μιας τακτικής και μιας στρατηγικής, καθώς και αναζήτησης της «κοινής παραδοχής», ο Α. Πανταζόπουλος παραθέτει χαρακτηριστικά αποσπάσματα από λόγους του Α. Παπανδρέου, και αποτελεί αυτό ένα μεγάλο προσόν του βιβλίου. Χαρακτηριστικές και ενδιαφέρουσες είναι οι αναφορές στον Τόμας Πέιν, τον Αντόνιο Γκράμσι και στον Μίκαελ Βάλσερ. Για να προσδιορίσει την ιδεολογικοπολιτική κινητοποιητική διάσταση του ΠΑΣΟΚ, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τους μεγάλους θεωρητικούς του κομματικού φαινομένου. Εξετάζει, επίσης, το «σοσιαλδημοκρατικό συμβιβασμό» για να προσδιορίσει τον ελληνικό σοσιαλιστικό «συμβιβασμό». Στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται συγκεντρωμένα τα «πυρηνικά στοιχεία που συνέχουν την εθνικο-λαϊκιστική ταυτότητα», που μας θυμίζουν, έτσι συγκεντρωμένα, από ποιες καταστάσεις πέρασε η σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Γι' αυτό και μόνο, το βιβλίο του Α. Πανταζόπουλου είναι πολύτιμο.



ΣΠΗΛΙΟΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2002