Με άλλα λόγια

ΚΡΙΤΙΚΗ





«Με άλλα λόγια»: η μεταπήδηση από το «στενόχωρο», ακαριαίο ποίημα στο, οπωσδήποτε πιο ευρύχωρο, πεζογράφημα; Η γραφή σε νέα, αναβαπτισμένα ελληνικά; 'Η, το περιεκτικότερο, η περιγραφή και η αφήγηση του αντικειμένου «με άλλα λόγια» μέσω μιας διαρκούς μεταφοράς; 'Η, το πιθανότερο, και τα τρία μαζί;

Οπως και να 'χει, η Αθηνά Παπαδάκη μας παρουσιάζει εδώ μια συλλογή πεζών κειμένων που δεν είναι διηγήματα, δεν είναι πεζόμορφα ποιήματα, δεν είναι στρατηγικού τύπου αφηγήσεις. Σύμμεικτα από εντυπώσεις, στοχασμό κι ένα διαρκώς απομακρυνόμενο από την κυριολεξία γλωσσικό υλικό, μεταφράζουν ψυχικά αποτυπώματα και όχι πραγματικότητες. Ακόμα και όταν οι τελευταίες εισβάλλουν για να πυροδοτήσουν την αφήγηση, σιγά σιγά μεταστρέφονται σε «έτερόν τι», εξαϋλώνονται, για να μην τραυματιστούν από την κυριολεξία.

Ποιήτρια εξ ιδιοσυγκρασίας και κατά προορισμό, η Α. Π., όποιες και αν είναι οι συγκεκριμένες αφορμές που γεννούν αυτά τα κείμενα, δεν πέφτει στην παγίδα ούτε της προσκόλλησης στο βίωμα ούτε της αποπτώχευσης, διά των επεξηγήσεων, του υλικού της.

Τι συγκροτεί όμως το υλικό αυτό; «Ημιτελείς στίχοι, αποσπάσματα ιδεών, γεγονότα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά, προσωπικότητες εκλεκτές και αγαπημένες αιωρούνταν περιμένοντας διαφορετική διατύπωση στο χαρτί. Αφορισμοί, διχογνωμίες ανέμεναν επανεκτιμήσεις, διαλευκάνσεις. Ταξίδια, κυρίαρχο τμήμα των εμπειριών μου, επέβαλλαν να ενταχθούν σε άλλο εκφραστικό περιβάλλον». Από μια παράσταση με χορούς δερβίσηδων στο Ηρώδειο και τον καλυμμένο, μυστικοπαθή Ηριδανό μέχρι τη ζωγραφική του Βερμέερ και του Θεοτοκόπουλου και από κει μέχρι το συλλείτουργο στα ορεινά της Κρήτης, τη γουρουνομάνα που βυζαίνει τα παιδιά της και τον στοχασμό πάνω στις διαφορές ανάμεσα σε ποίηση και πεζογραφία, όλα γίνονται αφορμή για να εκτελέσει μια σχεδόν αντίστροφη διαδρομή: όχι ο συγγραφέας που, οιστρηλατημένος από την έμπνευση, συνθέτει το κείμενο, αλλά το κείμενο που, υπάρχοντας ήδη ως ψυχικό αποτύπωμα, αναζητεί την έξοδό του με νέα εκφραστικά μέσα.

Τα κείμενα που φιλοξενούνται στο «Με άλλα λόγια», όποια και αν είναι η αφορμή που τα γέννησε, σχεδόν πάντα «βιωματική», χαρακτηρίζονται από ένα κοινό στοιχείο: επιχειρώντας την ποιητική προσέγγιση του θέματος με πεζογραφικά μέσα, η συγγραφέας τους προσπαθεί να μην τα ονοματίσει κυριολεκτικά. Σε κάθε κείμενο, σε κάθε αποστροφή, ακόμα και των πιο σύντομων κειμένων, υπάρχει ένα οργανωμένο σύστημα μετακύλισης των σημασιών μέσω σχημάτων, ηθελημένων ακυρολεξιών, μεταφορών, υπαλλαγών, σαν το πράγμα να μην πρέπει επ' ουδενί να ονομαστεί. Ιδιον της ποιητικής γραφής της Α. Π. στα αμιγώς ποιητικά κείμενά της, η υπαινικτικότητα παίρνει εδώ τον χαρακτήρα μιας γενικευμένης μετονομασίας. Καθώς δεν είναι υποχρεωμένη από μια αφηγηματική στρατηγική να οδηγήσει τα κείμενα σε μια κλιμάκωση και τη συνεπαγόμενη κορύφωση, η Α. Π. αφήνεται στο παράδοξο, γοητευτικό, αλλά και επικίνδυνο, παιχνίδι της απόκρυψης.

Η Παπαδάκη, μία από τις σημαντικότερες ποιητικές φωνές της γενιάς του '70, νιώθει την ανάγκη να μεταφράσει πεζογραφικά -ακριβέστερα: πεζολογικά- αυτό που, εκ παραδόσεως, ανήκει στην ποιητική λειτουργία της γλώσσας: τον θαυμασμό. Είναι πολλοί οι ποιητές, νεότεροι και παλαιότεροι, που έχουν μεταστραφεί στην πεζογραφία, άλλοτε για ορατούς και άλλοτε για όχι και τόσο ορατούς λόγους. Το βέβαιο είναι πως σ' αυτή την τάση έχει συμβάλει αποφασιστικά η αλλαγή παραδείγματος, που ισχύει σε παγκόσμια, τουλάχιστον δυτική, κλίμακα και θέλει την ποίηση, αν όχι στο περιθώριο της αυθεντικής δημιουργίας, πάντως στο περιθώριο της προσληπτικής διαδικασίας.

Ωστόσο τα πεζογραφήματα της Α. Π. είναι τα πεζογραφήματα μιας ποιήτριας. Στα «πεζογραφικά» πεζογραφήματα, ακόμα και τα πιο σύντομα, προέχει η συνολικότητα του αφηγηματικού οράματος, η στρατηγική της αφήγησης. Αντιθέτως, στα «ποιητικά» πεζογραφήματα, πέρα από το αυξημένο ειδικό βάρος της γλωσσικής εκφοράς (όχι του ύφους), εξέχει το ακαριαίο, η σχεδόν σκοτεινή εκείνη λάμψη που συνιστά την εκκίνηση του αφηγηματικού γεγονότος - και μένουν εκεί. Κατά μία έννοια, το «πεζογραφικό» πεζογράφημα, ιδίως το σύντομο, είναι η συμπύκνωση ενός σχεδίου, ενώ το «ποιητικό», η ανάπτυξη μιας στιγμής. Το πρώτο είναι ένα «μυθιστόρημα» σε πύκνωση, το δεύτερο, ένα «ποίημα» σε ανάπτυξη. Γι' αυτό και σε ορισμένες οριακές -αλλά όχι υβριδικές- περιπτώσεις, όπως είναι το πεζόμορφο ποίημα (poeme en prose), παρά την περιπλοκή της μορφής, ο αναγνώστης έχει τη σίγουρη αίσθηση πως πρόκειται για ποίημα: το ποίημα σε αφήνει να προσδοκάς, είναι μια ανάγνωση εν εκκρεμότητι, το πεζογράφημα κλείνει έναν κύκλο, είναι μια ανάγνωση συντελεσμένη.

Και μιας και μιλάμε για τα πεζογραφικά κείμενα μιας ποιήτριας, ας μας επιτραπεί να εντοπίσουμε και μία άλλη διαφορά, εξωκειμενική αυτή, αλλά όχι λιγότερο ενδιαφέρουσα: οι ποιητές, περισσότερο από τους πεζογράφους, έχουν, ως πρόσωπα, την -απολύτως ρομαντικής προελεύσεως- αίσθηση ενός προορισμού, μια μοιραία αίσθηση αποστολής (ας μην παρεξηγηθεί η λέξη). Αυτό το ρομαντικό υπόλειμμα έχει να κάνει με ιστορικολογοτεχνικά αλλά και εξωιστορικά αίτια, που δεν είναι της ώρας να αναλύσουμε. Η αίσθηση όμως αυτή είναι ακόμα πιο ισχυρή σε ποιητές με την ιδιοσυγκρασία της Παπαδάκη, η οποία, και στο «Με άλλα λόγια», έχει τις κεραίες της μονίμως προσανατολισμένες προς το υπερβατικό, το οποίο υπερχειλίζει ακόμα και όταν το υλικό της γίνεται «ευτελές».

Ετσι λοιπόν, η Α. Π., είτε με κείμενα μιας ευρύτερης ποιητικής είτε με κείμενα αυτοαναφορικά είτε με άλλα, συναισθηματικού τύπου, που εκπορεύονται από τη συγκίνηση της στιγμής και τον φευγαλέο στοχασμό που αυτή γεννά, κερδίζει το στοίχημα της πεζολογικής απόδοσης ποιητικών πραγμάτων. Και μολονότι σε κάποια σημεία η μετονομαστική της διάθεση υπερβάλλει, το πιστώνεται εξ ολοκλήρου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/03/2008