Ο θάνατος και η κόρη

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Αθηνά Παπαδάκη έχει ποιητική φωνή με βάθος και διάρκεια. Από τα πρώτα της βήματα στην ποίηση, που έγιναν με τον Αρχάγγελο από μπετόν (1974), την Αμνάδα των ατμών (1980) και το Γη και πάλι (1986), ώς τις ωριμότερες ώρες της, που πήραν σάρκα και οστά με την Ωχροτάτη έως του λευκού (1989), τη Λέαινα της βιτρίνας (1922), την Αγρυπνη των ουρανών (1995) και το Στη Βασιλίδα του Εξώστη (1998), η Παπαδάκη υπηρέτησε έναν ελεύθερο από αυστηρές δεσμεύσεις λυρισμό, όπου η μουσική των λέξεων συνδυάζεται με έντονα υποβλητικές εικόνες ή με ξαφνικά υπερρεαλιστικά πετάγματα, στο περιβάλλον μια γερά χτισμένης μυθολογίας του γυναικείου σώματος. Πρόκειται (αξίζει, νομίζω, τον κόπο να το πω προκαταβολικά) για μια πολύτροπη και πολυπρόσωπη μυθολογία, στο βάθος, ωστόσο, της οποίας σχηματίζεται ένας μονόχορδος και επίμονος, καθαρά υπαρξιακός προβληματισμός.



Το δίπολο του έρωτα και του θανάτου



Ο Θάνατος και η Κόρη, όγδοο κατά σειρά βιβλίο της Παπαδάκη, δεν αλλάζει τη γενική γραμμή της πορείας της. Βλέπουμε κι εδώ το δίπολο του έρωτα και του θανάτου σε διαρκή αντιπαραβολή και αντίστιξη, αλλά και σε αναπόφευκτη (το φίδι χώνει την ουρά στο στόμα του) συνεύρεση και συστέγαση. Το σχήμα της συλλογής, που μοιράζεται σε έξι μέρη («ΙΙ Αρχή», «Το Κυνήγι», «Η Αλλη», «Ο Έρωτας», «Η Ανοδος» και «Η Κάθοδος»), υποδύεται το σχήμα ενός γυναικείου ποιητικού βίου: από τη γέννηση, την άνθηση και την καρποφορία στη φθορά, την πτώση και το σκοτάδι, χωρίς, ωστόσο, τίποτε να τελειώσει οριστικά, δίχως, με άλλα λόγια, κανένα έσχατο αποτέλεσμα. Και αυτή η εξισορρόπηση της τελευταίας στιγμής πάνω από το χάος (όταν όλα μοιάζουν να οδηγούνται με μαθηματική ακρίβεια στο τέλος, ένα απότομο φρένο ανατρέπει τη μοιραία -την οποιαδήποτε μοιραία- εξέλιξη) είναι ένα πάγιο δεδομένο στην ποίηση της Παπαδάκη: αντί του εύκολου θρήνου και της πεισιθάνατης κοινοτοπίας, η σύνθεση της ανάτασης και της απόγνωσης σ' έναν πύρινο ζωικό κορμό, που πάλλεται από κρυφή ένταση και πάθος:



Συχνά τα χέρια

ανέβαζαν λευκότατο καπνό,

ρόγχο ως και μικροπραγμάτων.

Πώς έτσι εδώ ολόκληρη θα ξοδευτεί;

Ω χώμα μητρικό

σεμνότατο με άχυρα και πορτοκάλια.

Πόσο κοντά,

πόσο μακριά ό,τι αγάπησε.

Να μια αλήθεια.

Που αφόρετο κυμάτισε το πάνω φως.

Κι η Νύφη

γύρισε πλάτη ολόλευκη

Στα μαύρα ρόδα.



Λόγος εύρωστος και θαλερός, μακριά από κάθε θετικιστική αισιοδοξία, όπως και από κάθε αγοραίο πεσιμισμό: λόγος ικανός, όπως το 'λεγα και πρωτύτερα, να ενώνει τα αντίθετα, αλλά και (γιατί όχι;) να χωρίζει τα ενιαία. Λόγος ευκίνητος και συνάμα εύστροφος και εφευρετικός, που ξέρει να διώχνει τα εξωτερικά στολίδια προς όφελος μιας ακοίμητης και (δεν είναι υπερβολή) ολοκληρωτικής εσωτερικής έξαρσης.



Η μικρή φόρμα



Κάτι άλλο που παρατηρεί κάποιος αμέσως στο ανά χείρας βιβλίο είναι η ροπή προς το σύντομο ποίημα και τη μικρή φόρμα. Με επιγραμματικούς πολλές φορές στίχους, η Παπαδάκη ξεδιπλώνει τα μοτίβα της σαν καλοσχεδιασμένες μινιατούρες, που καλούν τον αναγνώστη να προσέξει τη λεπτομέρεια και να την περιεργαστεί επί ώρα. Και η λεπτομέρεια έχει στις περισσότερες περιπτώσεις σ' αυτού του είδους το γράψιμο το ρόλο του σπινθήρα -ενός αιφνιδιαστικού μηχανισμού που αλλάζει απότομα τις παραστάσεις και επιτρέπει τους πιο διαφορετικούς συνειρμούς:



Στα μάκρη έχει ρίζες

αλλ' ανθίζει εδώ.

Θεός θνητών θαμώνας

βγαίνει στο φως φυντάνι

και λιθάρια σπάει

από την ευωδιά.

Γέρνει μυρίζει η άβουλη

την άτρωτη βουλή.

Φοβάται κάνει πίσω

κρύβεται στα βήματά της.



Φανερό, νομίζω, τώρα γίνεται και το λεκτικό παιχνίδι της Παπαδάκη. Δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με τα χρώματα και την ποικιλία των εικόνων της, αλλά και με τους ηχητικούς της συνδυασμούς, που βασίζονται στην ακουστική σύμπλευση λέξεων, οι οποίες αποκλίνουν μεταξύ τους σημασιολογικά. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται ο πυρήνας του αιφνιδιαστικού μηχανισμού τον οποίο ανέφερα πρωτύτερα: μηχανισμός που ενεργοποιείται όχι κατά κόρον, αλλά με μετριοπάθεια και λελογισμένα -κατά το μέτρο μόνο των αναγκών και των επιδιώξεων του εκάστοτε ποιήματος. Και ξέρουν πολύ καλά όσοι εξακολουθούν να διαβάζουν ποίηση στις ημέρες μας πόση προσπάθεια και γνήσια καλλιτεχνική αίσθηση απαιτεί η χρήση ενός τέτοιου μέσου, που σε ασυνήθιστα ή απαράσκευα χέρια μπορεί να προκαλέσει εντυπωσιακές αποτυχίες. Η Παπαδάκη, βεβαίως, στέκει στην αντίπερα όχθη και θέλει εκ παραλλήλου να μας θυμίσει (για να πάω σ' ένα τελευταίο θέμα προτού κλείσω) παλιές μουσικές, οι οποίες εκφράζονται με μια σπασμένη τονική κλίμακα ή με σπαράγματα έρρυθμης εκφοράς, που δίνουν μια πρόσθετη γοητεία και χάρη στη δουλειά της:



Τον τόπο ορίζει ο ξένος

όπου κι αν σταθεί.

Κύβους παίζει η θεάρεστη,

κατρακυλούν κι αποκαλύπτουνε

τα δάκτυλα αλιέα.

Προς τα πού η στροφή

το άνοιγμα η ευθεία;

Αχνίζει η γη από θάνατο και ομορφιά.

Θαμπώνει.



Δεν υπάρχει, πιστεύω, αμφιβολία πως η Παπαδάκη μας δίνει με το «Ο Θάνατος και η Κόρη» ένα ακόμη καλό (ένα από τα καλύτερά της, θα έλεγα) και πολύ προσεκτικά προετοιμασμένο βιβλίο.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/11/2001