Τόποι τέσσερεις συν τρεις

«Στιγμιότυπα από την εξέλιξη μιας περιπετειώδους στρατιωτικής καριέρας, που ξεκινάει από το Καλπάκι των Ιωαννίνων, στα τέλη της δεκαετίας του '50, και φτάνει ώς την Ορεστιάδα των απαρχών της δικτατορίας και τη Νάουσα της μεταπολιτευτικής περιόδου.»

ΚΡΙΤΙΚΗ




Ενα βιβλίο κατά τα τρία έβδομα μόνο καινούργιο, τουτέστιν πλέον του ημίσεος χαρακτηριζόμενο παλαιάς εσοδείας, έχοντας εκδοθεί προ πενταετίας, οπότε και έτυχε βράβευσης και δη με το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας - Χρονικού - Ταξιδιωτικού, πιθανώς και να μη δικαιούται παρουσίασης όταν επείγει η τρέχουσα πλησμονή. Ωστόσο η συγκεκριμένη περίπτωση μάλλον απαιτεί έναν δεύτερο σχολιασμό καθώς τόσο ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος όσο και το εν λόγω πόνημά του φαίνονται παράταιρα ταξινομημένα· ο μεν συγγραφέας στους αφηγητές χαμηλών τόνων με λιτή γλώσσα, το δε βιβλίο στα ταξιδιωτικά επειδή ο τίτλος τυχαίνει να παραπέμπει σε κάποιους τόπους στους οποίους αντιστοίχως διαδραματίζονται τα διηγήματα.

Τον τελευταίο καιρό μελετητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας δίνουν την εντύπωση ότι οικοδομούν μάλλον με βάση προγενέστερες κριτικές παρατηρήσεις παρά επί του ιδίου του έργου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη γίνονται αντιληπτές οι διαφοροποιήσεις, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικές, που κάποτε φέρνει ένα καινούργιο βιβλίο. Ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος αναφέρεται μάλλον στερεότυπα ως ένας συγγραφέας που επιδίδεται στη νοσταλγική ανάκληση, μετά χιουμοριστικού αρτύματος, ενός κόσμου της εφηβείας. Ωστόσο από το 1962, όταν δημοσιεύτηκε το πρώτο διήγημά του Οι φρακασάνες, σε μια πορεία κοντά 40 χρόνων τα πεζά του δεν μένουν επί τα αυτά. Τα αινιγματικά ως και αλλόκοτα διηγήματα της τελευταίας περιόδου, που ανασυσταίνουν τον εν πολλοίς παρανοϊκό κόσμο των ενυπνίων, όπως και τα πρόσφατα τα οποία φαίνεται να συνθέτουν ένα ρέκβιεμ για την ελληνική επαρχία, ξεχωρίζουν και χάρη σε μια πλέον πολύτροπη γλώσσα.

Στις πρώτες συλλογές διηγημάτων η γλώσσα είναι λιτή, αν και από μιας αρχής παίζει λίγο παραπάνω με το επίθετο. Αργότερα ξεκινώντας από τα σχολιογραφικά «παρακείμενα» και «αποκείμενα» ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος επιδίδεται στην αντιθετική ανάμειξη τύπων της καθαρεύουσας και ορισμένων εξεζητημένων λέξεων με λαϊκότροπες εκφράσεις της καθομιλουμένης. Στα πρόσφατα πεζά ο λόγος δεν είναι ούτε χαμηλότονος ούτε απέριττος αλλά πλήρης λεκτικών εξάρσεων. Σχολιαστικά επιρρήματα και μετοχές, όπως και η επιστράτευση της γενικής, ενίοτε και της δοτικής πτώσεως λειτουργούν ως παραπεμπτικά σε μια παλαιότερη εποχή την οποία έρχεται να ανατρέψει η τραχύτητα της καθημερινής αθυροστομίας. Ετσι δένει η νοσταλγία για το επέκεινα, με μια ανηλεή χλεύη για το σημερινό κατάντημα.

Και επανερχόμαστε στο πρόσφατο βιβλίο. Ταξιδιωτικό είθισται να αποκαλούμε το έργο στο οποίο αποτυπώνονται οι εντυπώσεις ενός περιηγητή από περιοχές που έτυχε να επισκεφθεί. Κατ' αρχήν, ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος μόνο περιηγητής δεν είναι στους εν λόγω τόπους, αλλά κάτοικος εγκατεστημένος σε αυτούς για ένα σύντομο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Υστερα, δεν αφηγείται εντυπώσεις αλλά μνήμες ζωής και από αυτή την άποψη τα επτά πεζά συνιστούν συνέχεια των παλαιότερων. Στον κόσμο της εφηβείας, με τους ειδυλλιακούς έρωτες, προστίθενται τα χρόνια της υπηρεσίας ως στρατιωτικού γιατρού, ήδη συζευγμένου μετά γιάτρισσας και δη αγωνιωδώς συμπορευομένης.

Αρχής γενομένης από το 1957, όταν υπηρετεί στο Καλπάκι μόνιμος ανθυπίατρος με ευθύνη της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Αμέσως μετά, άνοιξη του 1958, διοικητής πλέον λόχου υγειονομικού εδρεύει στη Νιγρίτα της επαρχίας Βισαλτίας. Ηρεμότερα τα τέλη της δεκαετίας του '50, με κατοικία στην Καβάλα, εξορμά εκδρομικώς ακολουθώντας τον Ν. Γ. Πεντζίκη διογκωμένο σε ήρωα, τόσο σθεναρό που θα μπορούσε να στηρίξει ως και πολυσέλιδο μυθιστόρημα του συρμού. Τον Νοέμβριο του 1967, όταν επικρέμαται το αντιπραξικόπημα του Κωνσταντίνου, αυτός προωθείται στην Ορεστιάδα παρά τον Εβρο και βρίσκει ερωτικό καταφύγιο στο ντόπιο καύχημα, το ξενοδοχείο «Βιέννη», ήδη εισαχθέν από τον Δ. Νόλλα στην ελληνική διηγηματογραφία. Πολύ αργότερα, το 1981, γνωρίζει μεγαλεία στη Νάουσα Ημαθίας ως φρούραρχος της πόλης.

Η αφήγηση σκηνοθετεί τις περιπέτειες ενός στρατιωτικού γιατρού. Ξεκινώντας από την περιγραφή τόπων αραδιάζει επί τροχάδην μετακινήσεις και κακουχίες, κάποτε υπερβάλλοντας παραμορφωτικά με στόχο τον εμπαιγμό νοοτροπιών. Δραματικά συμβάντα ανιστορούνται με ιλαρή διάθεση από πλάγια οπτική. Βασικός ο ρόλος του αφηγητή, τον οποίο ο συγγραφέας εμπλέκει με γερή δόση αυτοσαρκασμού. Από αφήγηση σε αφήγηση ο τόνος ποικίλλει, άλλοτε ελεγειακός και άλλοτε γέρνοντας στο παιγνιώδες.

Ετερος πόλος του βιβλίου σε αντιπαραβολή με το βορειοελλαδικό τοπίο ο γενέθλιος τόπος, ο Πύργος της Ηλείας. Θαυμάσιο το Πύργου εγκώμιον, και ας το έχουν χαρακτηρίσει το ασθενέστερο πεζό της συλλογής, θα μπορούσε να είναι το εγκώμιο σύμπασας της ελληνικής επαρχίας, αν τροποποιηθούν καταλλήλως το υψηλόφωνο άνοιγμα και το θυμόσοφο κλείσιμο: «Ο Πύργος, στον οποίον αναφέρομαι, δεν υφίσταται. Κατά κάποιον τρόπο ανελήφθη...»· και το επιμύθιο: «Στον Πύργο, μου έλεγε ένας από τους εναπομείναντες, εμείς οι ντόπιοι νιώθουμε μετανάστες». Αυτό και το επόμενο πεζό Οι χαμένες λίμνες του Πύργου σε λίγες μόνο σελίδες μυθοποιούν έναν τόπο και ταυτόχρονα εμπαίζουν τον εκσυγχρονισμό που υπέστη.

Στους «επτά τόπους» το χιούμορ του Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλου φαίνεται περισσότερο απελευθερωμένο όπως μεταμορφώνεται σε σαρκασμό. Ενδειξη ότι αν επιδιδόταν περαιτέρω, πιθανώς και αν τολμούσε, θα μπορούσαν να προκύψουν ενδιαφέρουσες σατιρικές σελίδες και για έναν όγδοο τόπο, την Αθήνα, όπου διαβιοί κυρίως ως συγγραφέας και κριτικός. Τότε θα είχαμε τις αφηγήσεις ενός λογοτέχνη για το σινάφι.




ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-06-2001