Ο κοινός λόγος Ι

ΚΡΙΤΙΚΗ

Στα κείμενα που καταγράφει η Ελλη Παπαδημητρίου εμφανίζονται να μιλούν οι πιο διαφορετικοί άνθρωποι: ανάπηροι του Αλβανικού και Πόντιοι του μικρασιατικού ξεριζωμού, επονίτες μαθητές και νησιώτισσες νοικοκυρές, πλανόδιοι έμποροι και ηπειρώτισσες μανάδες, νοσοκόμες ερυθροσταυρίτισσες και μαθητευόμενοι τυπογράφοι, καπεταναίοι του ΕΛΑΣ και ακροναυπλιώτες.
Διηγούνται τις κακουχίες τους με τον απλό τους λόγο, λόγο κοινό, ελληνοπρεπή, ζυμωμένο με το άγχος και την αγωνία, αναμετρημένο με τον πόνο. Λόγο που το ήθος του τον έχει καταστήσει αστείρευτη πηγή του πολιτισμού και της νεότερης ιστορίας μας.
Να πώς η ίδια η Παπαδημητρίου περιγράφει με δυο λόγια και κωδικοποιεί αυτόν τον ανυπολόγιστο πλούτο, φιλοτεχνώντας συγχρόνως ένα ελλειπτικό ψυχογράφημα της φυλής: «Το αν-ηρωικό, το κοινό, το μοιρασμένο, αναπόφευκτο, υπέρτατη σοφία, άμυνα του άοπλου, αδύνατου, ένστικτο πονηρό που απωθεί το μοναδικό ηρωικό από το οποίο κινδυνεύει το σύνολο, κατεξοχήν ελληνική σοφία και πονηριά. Συγκρούσεις, παρανομίες, δικαιοσύνη, αδικία, όλα σε ανθρώπινα μέτρα, πουθενά λύσεις από άλλον κόσμο, υπερφυσικές, ούτε υπερφυσική αναζήτηση (...) Και πολλή ελαφρομυαλιά, το σοβαρό φευγαλέο. Υπάρχει αυτοκυριαρχία πάλι από ένστικτο, όσο για να προφυλαχτεί ο άνθρωπος από άνθρωπο κι απ' την ίδια του την παραπανίσια αίσθηση μη γίνει κομμάτια η ψυχή του».
Δεν της αρέσει να εξωραΐζει τις καταστάσεις, βλέπει τον άνθρωπο με όλες του τις αδυναμίες. «Διαλεκτικά», δίχως τα αποκρουστικά ψιμύθια μιας στείρας ελληνολατρίας και τις κούφιες παραγεμισμένες κουβέντες που συντηρούν μια μεταφυσική εικόνα της ελληνικότητας και τον καλυμμένο ρατσισμό των θεωριών περί ανωτερότητας της φυλής. Γι' αυτό και σημειώνει κάπου πως ο λόγος αυτός δεν έχει αξία τόσο για τον ιστορικό όσο ως μια συγκεκριμένη έκφραση και στάση ζωής.

Μια σκαπανέας

H Ελλη Παπαδημητρίου (Σμύρνη 1906 - Αθήνα 1993) είχε αρχίσει να συγκεντρώνει μουσικά ακούσματα, λαϊκές αφηγήσεις, προφορικές μαρτυρίες πριν από το 1930, τότε που συνεργαζόταν με τη Μέλπω και τον Οκτάβιο Μερλιέ για τη διάσωση πολιτιστικών στοιχείων του μικρασιατικού ελληνισμού. Πρωτοδημοσίευσε μέρος αυτής της εσοδείας το 1964 και συνέχισε να το κάνει ως το 1979 για λόγους πολιτικούς και κοινωνικούς.
Στην παρούσα τρίτομη έκδοση καταχωρίζονται 99 συνολικά κείμενα - 22 στον πρώτο τόμο που αφορά στον A' Παγκόσμιο Πόλεμο και το 1922, 38 στον δεύτερο (1941-1950) και 39 στον τρίτο, με κείμενα της Αντίστασης κυρίως (1942-1950) αλλά και αρκετά αχρονολόγητα ή μερικά που προέρχονται από την περίοδο 1965-1975. H ίδια η Παπαδημητρίου κατέγραψε όλες αυτές τις μαρτυρίες που τώρα εκδίδονται από τον Ερμή ως το πρώτο μέρος των Παρ' ολίγον Απάντων της - ένας σαφώς αυτοσαρκαστικός τίτλος που διάλεξε η ίδια. Δεν παρενέβη στον ασθματικά αφηγηματικό ρυθμό της προφορικής αφήγησης, πιστεύοντας ότι «τα περιστασιακά και άνισα τούτα κείμενα συναρμολογούνε σωστά την εποχή τους, το πάθος και το κλίμα της, τον ταπεινό, καθημερινό και τον κορυφωμένο ηρωισμό».
H ιστορία έκδοσης αυτού το πολύτιμου υλικού προτού καταλήξει στα χέρια της Λένας Σαββίδη συνιστά μια μικρή περιπέτεια, την οποία εξιστορεί συνοπτικά η επιμελήτρια των τόμων Μαρία Στασινοπούλου. Ενας πρώτος τόμος υπό τον τίτλο Ακούμε τη φωνή σου πατρίδα με εισαγωγή της Ελλης Παπαδημητρίου και πρόλογο του K. Πορφύρη κυκλοφόρησε το 1964 από το Θεμέλιο. Οκτώ χρόνια αργότερα εκδόθηκε ο δεύτερος τόμος από το Ελληνικό Βιβλίο (Ο κοινός λόγος), ενώ τρεις τόμοι (A'-Γ') εκδίδονται το 1975 και ένας τέταρτος (Δ') το 1979 από τον Κέδρο. Το 1984 οι εκδόσεις Ερμής τυπώνουν τον «πρώτο τόμο», που είναι ο ίδιος εκείνος της σειράς του Κέδρου (1975) αλλά με διαφορετικό πρόλογο, και σταματούν εκεί, σύμφωνα με την επιθυμία της ίδιας της Ελλης Παπαδημητρίου, η οποία δεν ήθελε να συνεχιστεί η έκδοση γιατί έλεγε ότι ο κόσμος δεν αντέχει πια τη φρίκη των άλλων.

«Σε βαστώ σ' ένα δεματάκι...»

Και αληθινά, η συντριβή είναι ολοκληρωτική για εκείνον που διαβάζει όλον αυτόν τον πόνο, το αίμα και τον χαλασμό. Εξιστορεί μια αγρότισσα, στο τέλος του δεύτερου τόμου, πώς έψαχνε με άλλες γυναίκες του χωριού της να βρει το μέρος όπου είχε σκοτωθεί και θαφτεί ο γιος της που ήταν αντάρτης: «Πέτρες ήτανε πολλές, χωμένες στο χώμα και καταμεσής μια ίσια πέτρα σα χτιστή, με τα νύχια σκάβαμε και σκούζαμε, γυρίζαμε γύρω γύρω, βάθυνε ο λάκκος, τους σκάβουνε πιο βαθιά οι συντρόφοι, ένα μπόι, για προφύλαξη μην τους βρούνε οι άλλοι. Κι άξαφνα φανήκανε τα κοκαλάκια της κεφαλής, σα μαργαριταρένια κόρες μου, πιάσαμε το θρήνο και ψάχναμε και κοσκινίζαμε, ήβραμε κομμάτι χακί, ήβραμε κουμπιά, κόπτσες, αχ σου φεύγει το αίμα τέτοιες ώρες, σαν το ξερό σφουγγάρι γίνεσαι, ήβραμε κι ένα ποδάρι, όχι τ' άλλο. Τάχα λιώνουνε κάμποσα κόκαλα πιο καλά, τάχατε ήτανε το παιδί σακατεμένο; Μαζέψαμε και τα κουμπιά και τα φιλούσαμε "γιε μ' που σου τα 'ραψα μια νύχτα που κατέβηκες κρυφά" κι ο τόπος καλέ μοσχοβολούσε, καθώς τ' αποθέσαμε όλα σ' ένα κάτασπρο μαντίλι, όμορφα, όμορφα, "σταθείτε λέω, μην απλώσει άλλη καμιά" κι άρπαξα εγώ τη μασέλα του στη φούχτα μου, γνώρισα ένα χρυσό δοντάκι που το 'χε από μικρός που πήγαινε σχολείο, τον είχε πάει ο μπάρμπας του στη Χώρα. Πλύναμε τα κόκαλα όλα με κρασί, κόψαμε δυο κλώνους έλατο, στρώσαμε πάνω τ' άσπρο μαντίλι και πάλι άλλο ένα μεταξωτό. "Αχ γιόκα μου, εσύ 'σαι; Ο λιόντας, ο πεύκος μου και σε βαστώ σ' ένα δεματάκι, ωχ στην αμασκάλη..."».