Μονόλογοι και χειραψίες

Κείμενα περίπου μιας δεκαετίας -της τελευταίας που μας άφησε εδώ και τρία χρόνια- συνθέτουν αυτό το βιβλίο. Κείμενα γραμμένο για βιβλία, για πρόσωπα και για ζητήματα ποιητικά -ή οιονεί ποιητικά-, με τα οποία ο συγγραφέας τους προσπάθησε, αυθορμήτως ή ευκαιρίας δοθείσης, άλλοτε νηφάλιος και άλλοτε συναισθηματικά ή αλλιώς εμπλεκόμενος, να συγκεφαλαιώσει σκέψεις, εντυπώσεις και αισθήματα που αποκόμισε από τις αναγνωστικές ή ις περιδιαβαστικές, στο χώρο της λογοτεχνίας, ενασχολήσεις του.


ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ
ΣΕΦΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ ΜΙΛΤΟΣ
ΔΗΜΟΥΛΑ ΚΙΚΗ
ΔΑΡΑΚΗ ΖΕΦΗ
ΚΟΤΖΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ
ΧΑΚΚΑΣ ΜΑΡΙΟΣ
ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ ΒΥΡΩΝ
ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ
ΠΟΥΛΙΟΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ
ΚΥΡΤΖΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
ΒΕΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ
ΔΑΒΒΕΤΑΣ ΝΙΚΟΣ
ΒΑΡΒΕΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η κριτική της ποίησης στις ημέρες μας δεν είναι ούτε εύκολη ούτε αυτονόητη υπόθεση. Ολο και λιγότερο δημοφιλής, ακολουθώντας μοιραία την πορεία της τέχνης την οποία κρίνει, χωρίς μεγάλο και σταθερό κοινό, αλλά και χωρίς πρόθυμους ανθρώπους στην υπηρεσία της, η κριτική της ποίησης τείνει σαφώς να περάσει στο περιθώριο -κάτι σαν αζήτητο βοήθημα, όπως ένα ερμηνευτικό μέσο δίχως βάρος και σημασία. Υπ' αυτή την έννοια, το γεγονός ότι κάποιοι επιμένουν στη δραστηριότητά της, αγνοώντας το θόρυβο της αγοράς και τη γενικότερη απαξίωση που έχει αρχίσει να περιβάλλει τα ποιητικά μας πράγματα, μόνο παρήγορο μπορεί να είναι. Και τούτο όχι επειδή τάχα η ποίηση αποτελεί απαραβίαστο και ιερό χώρο, από τον οποίο δεν επιτρέπεται να απομακρυνθούμε, επί ποινή αμέσου ηθικής μας μειώσεως, αλλά γιατί η ιστορία της, όπως τουλάχιστον δείχνουν όλα τα σημάδια, δεν σκοπεύει να τελειώσει τη διαδρομή της εδώ. Και αν πρόκειται να διαβάζουμε και στο μέλλον ποίηση (πιθανόν και ως αντίκρουση στην καταθλιπτική μονοκρατορία του μυθιστορήματος), η κριτική της θα είναι σε κάθε περίπτωση τόσο αναγκαία όσο και η ίδια.



Από τον Βάρναλη και τον Σεφέρη στη γενιά του '70



Η νεότερη ελληνική ποίηση, από το έργο του Κώστα Βάρναλη και του Γιώργου Σεφέρη ώς τη σύγχρονη παραγωγή της γενιάς του '70 και των κατιόντων της, βρίσκεται στο κέντρο της κριτικής σκέψης του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου στην ανά χείρας συναγωγή μελετών του, που υπό τον τίτλο «Μονόλογοι και χειραψίες» εκπροσωπούν τη δουλειά μιας ολόκληρης επταετίας.

Ποιητής με πολύχρονη όσο και εξαιρετικά γόνιμη θητεία, που έχει αφιερώσει ένα σοβαρό κομμάτι της λογοτεχνικής του απασχόλησης και στην κριτική, ο Παπαγεωργίου εξηγεί στα δύο πρώτα, εισαγωγικά κείμενα του βιβλίου του τον ιδιότυπο χαρακτήρα αυτής της διπλής ταυτότητας. Γράφω ποίηση σημαίνει ότι αγωνίζομαι να δώσω λογική και οργανωμένη τάξη σε ό,τι σχηματίζεται ως αδιαμόρφωτο ακόμη και ρευστό υλικό σε μια μάλλον σκοτεινή και αδιαφανή περιοχή της συνείδησής μου. Και πηγαίνοντας από την ποίηση προς την κριτική, σημαίνει όχι μόνο ότι δοκιμάζω να ανακαλύψω σε μια ξένη φωνή έναν τόνο κι ένα πνεύμα τα οποία προσιδιάζουν στη θεμελιωμένη πλέον προσωπική μου αγωγή και αντίληψη, όπως προέκυψαν από την επεξεργασία της ασταθούς πρωτογενούς μου εμπειρίας, αλλά και ότι ήδη προσπαθώ να ξεφύγω από τον ποιητικό εαυτό μου, έτσι ώστε να εννοήσω τον άλλο με όρους κατά το δυνατόν πλησιέστερους στη δική του γλώσσα και σκηνοθεσία.

Υστερα από ένα τέτοιο ξεκαθάρισμα, που χαράσσει εκ νέου τα όρια ανάμεσα στην πρωτότυπη δημιουργία και στο δευτερογενή σχολιασμό της (ξεκαθάρισμα, εννοείται, το οποίο αφορά όλους μας), ο Παπαγεωργίου είναι έτοιμος να προχωρήσει στα καθέκαστα της περιήγησής του. Ο Βάρναλης με τον απαρασάλευτα πολιτικό και κοινωνικό προσανατολισμό του, ο Σεφέρης με τη βαθιά εμπλοκή του στις ανάγκες της εποχής και της χώρας του ή ο Μίλτος Σαχτούρης με τον καταστατικό πανικό του έναντι μιας ανηλεούς και αιματηρής ιστορικής βούλησης είναι οι αρχικοί σταθμοί της διαδρομής του. Χωρίς περιττά λόγια, με πυκνές παρατηρήσεις για τη γλώσσα και την εικονοπλασία των ποιητών του, όπως και με ακριβή αίσθηση των αναλογιών μεταξύ τέχνης και εξωτερικής πραγματικότητας, ο Παπαγεωργίου θυμίζει στον ενήμερο αναγνώστη (και παρουσιάζει έγκαιρα σε όποιον δεν ξέρει) τρεις ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές του νεοελληνικού ποιητικού λόγου κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.



Το κενό της καθημερινής ύπαρξης και το βάρος της μνήμης



Σε ανάλογο δρόμο πορεύεται ο μελετητής κι όταν προσεγγίζει την ποίηση της Κικής Δημουλά, της Ζέφης Δαράκη και του Γιώργη Μανουσάκη, τριών απαραγνώριστων φωνών της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, που αφήνουν πίσω τους την Ιστορία και τις πολιτικές ή κοινωνικές της συγκρούσεις, για να βυθιστούν στο κενό της καθημερινής ύπαρξης και ματαίωσης, στο οποίο και σπεύδουν να αντιπαραβάλουν σωστικά τη λατρεία και την αποθέωση της μνήμης.

Για τους ευρύτερους προσανατολισμούς της γενιάς των τριών, θα χρειαστεί να προσέξουμε δύο ακόμη μελετήματα του Παπαγεωργίου: την εισαγωγή του στο έργο των δεύτερων μεταπολεμικών, που πρωτοδοκιμάζουν τις δυνάμεις τους στη λογοτεχνία στα χρόνια του '60, και την ενότητα των επισημάνσεών του για τα κριτικά δοκίμια του Βύρωνα Λεοντάρη, που δείχνουν τις θεωρητικές «ζητήσεις» του ίδιου καιρού. Φτάνοντας στους νεότερους (Λευτέρης Πούλιος, Μαρία Κυρτζάκη, Γιώργος Βέης, Δήμητρα Χριστοδούλου, Γιάννης Βαρβέρης και Νίκος Δαββέτας), ο Παπαγεωργίου αναδεικνύει τόσο τις συνταυτίσεις τους με τους προγενέστερους όσο και τις αποφασιστικές διαφοροποιήσεις τους από τα αρχαιότερα κεκτημένα, που τους βοηθούν να συγκροτήσουν ένα ξεχωριστό, ορατό διά γυμνού οφθαλμού ποιητικό σώμα. Εύγλωττα, νομίζω, για τους δεσμούς που διατηρεί ο Παπαγεωργίου με το ζήτημα της ποίησης είναι και τα κομμάτια του για τον Αλέξανδρο Κοτζιά, τον Αντρέα Φραγκιά και τον Μάριο Χάκκα, όπου δεν χάνει την ευκαιρία να υποδείξει τις κρυφές αφαιρετικές πηγές που αρδεύουν ενίοτε με σημαδιακό τρόπο την πεζογραφία.

Γνώση των ιστορικών προϋποθέσεων της λογοτεχνίας, επιμονή στην προτεραιότητα της γλώσσας, της εικόνας και του συμβόλου, ικανότητα συσχετισμού των μονάδων μεταξύ τους, αλλά και ευχέρεια αναγωγής τους σ' ένα ενιαίο, λειτουργικό και ευεξήγητο σύνολο, και, τέλος, αναγνωστική ευαισθησία, διορατικότητα και ευελιξία: αυτά είναι, νομίζω, τα βασικά χαρακτηριστικά με τα οποία μάς συστήνεται η συλλογή κριτικών μελετών του Παπαγεωργίου, που συνιστά μιαν ουσιαστική όσο και απροκατάληπτη συμβολή στην έρευνα των νεότερων ποιητικών φαινομένων στον τόπο μας.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/08/2003