Αθήνα ένα όραμα του κλασικισμού

Το ενδιαφέρον μας για τη νεώτερη ιστορία μας και τη διαδρομή του Ελληνισμού δεν μπορεί να περιορίζεται σε νοσταλγικές αναδρομές και υπηερήφανες αναφορές στο «ένδοξο παρελθόν μας». Αντίθετα, η κριτική θεώρηση των βασικών επιλογών, των αποφαστιστικών βημάτων, αλλά και των τομών και αντιπαραθέσεων στην πορεία του Έθνους, μας ανοίγει το δρόμο για μια άσκηση αυτογνωσίας που ελέγχει τους προσανατολισμούς μας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο ένας είδε τη νέα Αθήνα ως «πόλη επί λόφων», οργανωμένη γύρω από μια αναβιωμένη Ακρόπολη, πάνω στην οποία θα κτίζονταν τα ανάκτορα των βασιλέων. Κάποιος άλλος έβλεπε ως ιδανικό χώρο για την ανάπτυξη της πρωτεύουσας τις νότιες κλιτύς του λόφου του Μουσείου. Ενας τρίτος, αντίθετα, την προτιμούσε στην ανατολική κοιλάδα ανάμεσα στον Λυκαβηττό και στον Ιλισό, ενώ άλλες προτάσεις επέμεναν σε μια επέκταση προς βορρά σε επίπεδο έδαφος.

Πεδίο δοκιμασίας ιδεών, οραμάτων και σχεδίων των ανταγωνιζομένων βαυαρών, κατά κύριο λόγο, πολεοδόμων και αρχιτεκτόνων, η Αθήνα έδωσε κατά τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του νέου ελληνικού κράτους την ευκαιρία για τον τελευταίο μνημειακό σχεδιασμό μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας στο πνεύμα της όψιμης πεφωτισμένης δεσποτείας. Με προτάσεις που διέφεραν όχι μόνο ως προς τις βασικές αρχές σχεδιασμού της νέας πόλης αλλά και ως προς τη χωροταξική σχέση μεταξύ «παλαιού» και «νέου» ιστού, καθώς και μεταξύ δομημένων και αδόμητων περιοχών, οι πολεοδόμοι, οι οποίοι κλήθηκαν να διεκπεραιώσουν το έργο, είχαν να αντιπαραθέσουν ο ένας στον άλλον ριζικά διαφορετικές, ανταγωνιστικές σε μεγάλο βαθμό, αντιλήψεις σχετικά με την οργάνωση του χώρου. Και να διατυπώσουν πολεοδομικά οράματα που μπορεί να απηχούσαν τις ιδέες και τα ρεύματα της εποχής, στην πλειονότητά τους όμως πολύ απείχαν από τη ρεαλιστική αντιμετώπιση της ίδρυσης της νέας πόλης.

Ωστόσο, «όπως συμβαίνει συχνά και στην περίπτωση άλλων πόλεων, η πολεοδομική ανάπτυξη της Αθήνας πήρε στη συνέχεια τον δικό της απρόβλεπτο δρόμο», σημειώνει ο αρχιτέκτων πολεοδόμος, καθηγητής κ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς στη μελέτη του Αθήνα: Ενα όραμα του κλασικισμού. Η Αθήνα ξέφυγε από τα σχέδια, το όραμα του κλασικισμού δεν έμελλε να υλοποιηθεί, τουλάχιστον όπως πολλοί το εμπνεύστηκαν, τα σχέδιά τους όμως, μάρτυρες μιας ζωηρής πολεοδομικής αντιπαράθεσης, έμειναν για να θυμίζουν τη διαμάχη, συνιστώντας τεκμήρια του ευρωπαϊκού προβληματισμού για την εικόνα που θα έπρεπε να έχει στο μέλλον - σήμερα δηλαδή - η Αθήνα. Και αυτά ακριβώς τα τεκμήρια μελετά ο κ. Παπαγεωργίου-Βενετάς στην εργασία του, πολύτιμη για τους μελλοντικούς ερευνητές, αφού ρίχνει φως σε όλες τις προτάσεις, τα ιδεατά πρότυπα για την ίδρυση της πόλης. Στόχος ο οποίος επιτελείται έτι περισσότερο με τη δημοσίευση ανέκδοτων στοιχείων και σχεδίων, καθώς και με τη διευκόλυνση πρόσβασης στις πηγές. Είτε αυτές βρίσκονται στην Αθήνα (Γενικά Αρχεία του Κράτους) είτε στο Μόναχο (Συλλογή «Klenzeana» της Βαυαρικής Κρατικής Βιβλιοθήκης). Κάτι που ουδόλως σημαίνει ότι η μελέτη δεν αφορά και τον απλό αλλά πάντως ενημερωμένο αναγνώστη.

Τι συνέβη λοιπόν σε αυτή την πρώτη και πολύ σημαντική για τη μετέπειτα εξέλιξη της Αθήνας δεκαετία (1833-1843) από την εγκαθίδρυση της νέας πρωτεύουσας; Το πρώτο σχέδιο πόλης για τη νέα Αθήνα, το οποίο εκπονήθηκε από τους φίλους αρχιτέκτονες Σταμάτη Κλεάνθη και Εντουαρντ Σάουμπερτ, «πρέπει να θεωρηθεί ως μια εφευρετικώτατη πρόταση δημιουργίας μιας "κατάφυτης" κλασικιστικής πόλης, ως ένα ιδιότυπο δηλαδή μόρφωμα», γράφει ο κ. Παπαγεωργίου-Βενετάς. Ενα χρόνο ωστόσο μετά την επικύρωση του σχεδίου από τον Οθωνα, το 1834, ο απεσταλμένος του Λουδοβίκου Α' στην Αθήνα, αρχιτέκτων Λέο φον Κλέντσε, εκπρόσωπος του ρομαντικού κλασικισμού καθώς είναι, θα γοητευθεί από τις δυτικές κλιτύς του Λόφου των Νυμφών, όπου και θα «εγκαταστήσει» τα ανάκτορα και τα υπουργεία. Σχέδια που επίσης θα μείνουν ανεφάρμοστα, παρ' ότι τα μέτρα που θα λάβει τότε ο Κλέντσε, ώστε η Ακρόπολη να παραμείνει αμιγής αρχαιολογική περιοχή, θα αποτελέσουν το πρώτο βήμα προστασίας του χώρου.

Λίγους μήνες πριν από την έλευση του Κλέντσε στην Αθήνα, άλλωστε, ο άλλος μεγάλος δάσκαλος του γερμανικού κλασικισμού, ο Καρλ Φρίντριχ Σίνκελ, θα εκπονήσει το σχέδιο της χωροθέτησης των ανακτόρων επί της Ακροπόλεως. Μια ακραία ρομαντική θέση, την οποία θα επαναλάβει και ο μαθητής του, Αλεξάντερ Φερντινάντ φον Κουάστ. «Τελικά ούτε το αρχικό σχέδιο πόλης των Κλεάνθη και Σάουμπερτ ούτε η αναθεωρημένη από τον Κλέντσε μορφή του εφηρμόσθη πιστά» επισημαίνει ο κ. Παπαγεωργίου-Βενετάς. «Αυτό που έμεινε από το αρχικό σχέδιο ήταν η τριγωνική διάταξη των κυρίων οδών που χαρακτηρίζει και σήμερα ακόμη το κέντρο της πόλης, η άμεση παράθεση και συνύπαρξη παλαιάς και νέας πόλης, καθώς και η ιδέα της διάνοιξης μερικών κυρίων οδών μέσα στον παλαιό αστικό ιστό (δηλαδή των οδών Ερμού, Αθηνάς και Αιόλου)» προσθέτει.

Παρ' όλα αυτά πρόκειται για πολεοδομικές προτάσεις με συνέπειες θετικές αλλά και αρνητικές στη μετέπειτα ανάπτυξη της Αθήνας. Στις πρώτες συγκαταλέγονται ασφαλώς η χωροθέτηση της νέας πόλης στα βόρεια του Λεκανοπεδίου, με αποτέλεσμα οι ιστορικοί λόφοι δυτικά της Ακρόπολης να έχουν μείνει αδόμητοι, ακόμη η σύνδεση της παλαιάς με τη νέα πόλη, αλλά και η πρώιμη διαμόρφωση της κεντρικής ζώνης πρασίνου γύρω από τον βασιλικό κήπο, το Ολυμπιείο και το Στάδιο. Η μεγάλη καθυστέρηση διερεύνησης του αρχαίου κέντρου της πόλης, όμως, η οποία αποδίδεται στην αυθαίρετη ανοικοδόμηση της παλαιάς συνοικίας της Πλάκας, που ήταν συνδεδεμένη με κερδοσκοπία επί της γης, αποτελεί σαφώς ένα αρνητικό κατάλοιπο των πολεοδομικών επιλογών του 19ου αιώνα.

Με μια εμπειρία 30 χρόνων στη μελέτη της πολεοδομικής εξέλιξης της Αθήνας, ο Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς δεν αρκείται στην ιστορική παράθεση γεγονότων και θεωριών, αλλά για πρώτη φορά συγκρίνει και συσχετίζει λειτουργικά και αισθητικά όλες τις ανταγωνιστικές προτάσεις σχεδιασμού της νέας πόλης, ερμηνεύοντάς τες με κριτήριο τις καλλιτεχνικές και πολιτικές προϋποθέσεις τους. Ετσι η θεώρηση της πολεοδομικής ιστορίας διευρύνεται καθώς βασίζεται στην αυστηρή τεκμηρίωση, στόχο στον οποίο συμβάλλει και η πλούσια, διεξοδική εικονογράφηση του βιβλίου.




ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 24-03-2002