Οι θεολογικές και φιλοσοφικές προϋποθέσεις της πνευματολογίας Βαρλαάμ του Καλαβρού

Υπάρχουν, άραγε, όρια στις νοητικές δυνατότητες του ανθρώπου; Η αποδοχή της θέσης ότι ο άνθρωπος είναι «πεπερασµένο ον», επιδρά «απαξιωτικά» για τον ίδιο και για την πνευµατική του συγκρότηση; Η πίστη στην ύπαρξη του Θεού αποτελεί τροχοπέδη για τη φιλοσοφική σκέψη; Μπορεί ο άνθρωπος να ερµηνεύσει λογικά την χριστιανική πίστη; Τα ερωτήµατα αυτά σκιαγραφούν µία ευρύτερη προβληµατική αναφορικά µε τη σχέση µεταξύ της θεολογίας και της φιλοσοφίας. Η ερευνητική προσέγγιση της εν λόγω προβληµατικής προϋποθέτει, εκτός των άλλων, και την επισταµένη διερεύνηση θεολογικών και φιλοσοφικών έργων. Πολλά από αυτά τα έργα, εµπεριέχονται στην παρούσα µελέτη, στην οποία και επιχειρείται µία ερµηνευτική προσέγγιση των παραπάνω ερωτηµάτων µε κεντρικό «πρωταγωνιστή» µία ιδιαίτερη πνευµατική φυσιογνωµία, τον Βαρλαάµ από την Καλαβρία.

Μέσα από τη µελέτη του εκδοθέντος έργου του Καλαβρού, αλλά και των πηγών που χρησιµοποιεί, ερχόµαστε σε µία «γνωριµία» µε πολλούς θεολόγους και φιλοσόφους (Πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, Θωµά Ακινάτη, Αυγουστίνο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Νεοπλατωνικούς κ. α.) µέσα, όµως, από τη δική του «οπτική γωνία».
Η έντονη αντίθεσή του µε τη σχολαστική θεολογία και, συγκεκριµένα, µε το Θωµά Ακινάτη, η συγκρότηση µίας µεθοδικής αντιλατινικής απολογητικής µε βάση τη χρήση σηµαντικών πηγών από την πατερική και τη φιλοσοφική γραµµατεία και η θεολογική σύγκρουσή του µε τον άγιο Γρηγόριο Παλαµά, αποτελούν µερικά, µόνο, στοιχεία που κεντρίζουν το ενδιαφέρον για τη δράση και για το έργο του γενικότερα. Πνεύµα εξαιρετικά πολυσχιδές και σύνθετο, προκαλεί το σύγχρονο µελετητή για µία πιο εµπεριστατωµένη µατιά στη θεολογική και φιλοσοφική σκέψη του, η οποία δίνει µία ξεχωριστή διάσταση στη διαλεκτική σχέση µεταξύ της θεολογίας και της φιλοσοφίας.

Περιεχόμενα:

Αντί προλόγου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i
Πρόλογος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Ο ΒΑΡΛΑΆΜ Ο ΚΑΛΑΒΡΌΣ
ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΉΣ ΈΡΙΔΑΣ
Α. Το status της έρευνας περί Βαρλαάμ του Καλαβρού . . . . . . . . . . 9
Β. Λόγοι και αιτίες ανάμιξης Βαρλαάμ του Καλαβρού
στην Ησυχαστική Έριδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Γ. Το συγγραφικό έργο Βαρλαάμ του Καλαβρού. . . . . . . . . . . . . . . 89
ΚΕΦΆΛΑΙΟ Α΄
ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΈΣ ΠΡΟΫΠΟΘΈΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΛΟΓΊΑΣ ΒΑΡΛΑΆΜ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΟΎ
Α. Το νεοπλατωνικό πλαίσιο του ζητήματος των «κοινών εννοιών» 97
Β. Οι «Λόγοι των όντων» και το «αρχέτυπον». . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Γ. Η γνωσιολογία και το κοσμοείδωλο Βαρλαάμ του Καλαβρού. . . 153
Δ. Οι πνευματολογικές συνέπειες των φιλοσοφικών προϋποθέσεων.
Οι «Λόγοι των όντων» και η Πνευματολογία Βαρλαάμ
του Καλαβρού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Οι θεολογικές και φιλοσοφικές προϋποθέσεις της πνευματολογίας Βαρλαάμ του Καλαβρού
• 6 •
ΚΕΦΆΛΑΙΟ Β΄
ΟΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΡΟΫΠΟΘΈΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΛΟΓΊΑΣ ΒΑΡΛΑΆΜ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΟΎ
Α. Ο Πατήρ ως αρχή και αιτία των θείων Υποστάσεων. . . . . . . . . . 201
Β. Ενότητα και ταυτότητα της Ουσίας και διάκριση των θείων
Υποστάσεων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Γ. Η μοναρχία του Πατρός και η φανέρωση της κοινής τριαδικής
ενέργειας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Δ. Το ακατάληπτον του Θεού και το δυνατόν της γνώσης του Θεού 254
Ε. Η κριτική Βαρλαάμ του Καλαβρού για την ησυχαστική μέθοδο
και τεχνική των Ησυχαστών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
ΚΕΦΆΛΑΙΟ Γ΄
Η ΧΡΉΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΉΣ ΠΑΡΆΔΟΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΉΣ ΣΚΈΨΗΣ
Α. Η αποσαφήνιση της χρήσης του αποδεικτικού και του διαλεκτικού
συλλογισμού στη σκέψη Βαρλαάμ του Καλαβρού. . . . . . . . . . . . . 295
Β. Η προβληματική περί της συλλογιστικής Βαρλαάμ του Καλαβρού 308
Γ. Η «διαλεκτική» μέθοδος Βαρλαάμ του Καλαβρού και η χρήση
των πατέρων της Εκκλησίας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Δ. Η σχέση πίστης και γνώσης στη διδασκαλία Βαρλαάμ
του Καλαβρού και στη διδασκαλία Γρηγορίου του Παλαμά. . . . . 383
Ε. Η κριτική Βαρλαάμ του Καλαβρού στον Γρηγόριο Παλαμά
για τη χρήση της αριστοτελικής «απόδειξης» στη θεολογία. . . . . 418
Συμπεράσματα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Συντομογραφίες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Πηγές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Βοηθήματα ελληνόγλωσσα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Βοηθήματα ξενόγλωσσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Index. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479