Νίκος Σκαλκώτας (2 τόμοι)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αύριο, 8 Μαρτίου 2004, συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γενέθλιο ημέρα του Νίκου Σκαλκώτα (Χαλκίδα, 8 Μαρτίου 1904, Αθήνα, 19 Σεπτεμβρίου 1949). Και ενώ η πολιτεία σιωπά και κωφεύει, λες και υπήρξαν κι άλλοι σαν και αυτόν, η ιδιωτική πρωτοβουλία, ημεδαπή και αλλοδαπή - και εδώ το οδυνηρό -, αργά πλην μεθοδικά χτίζει τον ακαταμάχητο μύθο του με υλικό το σπουδαίο έργο που κατέλιπε. Το έργο του αυτό αποφέρει τις σπουδαίες εκδοτικές προτάσεις της σουηδικής δισκογραφικής εταιρείας BIS (11 εκδόσεις δίσκων ακτίνας ως σήμερα) καθώς και διάφορες έντυπες εκδόσεις, κορυφαία των οποίων - και απολύτως επίκαιρη - είναι η δίτομη μονογραφία του Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου (23 Ιανουαρίου 1915 - 3 Φεβρουαρίου 2000). Ο συγγραφέας, ο οποίος υπήρξε μεταξύ άλλων μουσικολόγος, πιανίστας, μουσικοδιδάσκαλος και αρχιτέκτονας-πολεοδόμος, ήταν από τους πρώτους που διέγνωσαν την ξεχωριστή μουσική προσωπικότητα του συνθέτη. Τον πρωτογνώρισε το 1928, όταν ο Σκαλκώτας επισκέφθηκε την Αθήνα σε ένα διάλειμμα της παραμονής του στο Βερολίνο (1921-33). Οταν ο συνθέτης εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα (Μάιος 1933), ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου είχε διαρκή επικοινωνία μαζί του.



Ευλαβική φροντίδα



Ηταν από τους λίγους που είχαν επίγνωση των δημιουργικών δραστηριοτήτων του και του συμπαραστάθηκαν στα δύσκολα χρόνια της απομόνωσης και της μοναξιάς ως το πρόωρο και αδόκητο τέλος του βίου του. Μετά τον θάνατο του μουσουργού ο Παπαϊωάννου όρισε σκοπό της ζωής του τη συγκέντρωση, τη διαφύλαξη, την υπεράσπιση και την αξιοποίηση του πολύτιμου, του μοναδικού, όπως σταδιακά αποδείχθηκε, έργου. Οσοι είχαν την ευκαιρία και την τύχη να επισκεφθούν το σπίτι του Νανάκου - με αυτό το όνομα ήταν γνωστός ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου στους οικείους και στους φίλους του - στον Χολαργό έχουν διαπιστώσει τη φροντίδα και την ευλάβεια με τις οποίες διαφύλασσε το αρχείο του Σκαλκώτα σε ειδικές πυρίμαχες κατασκευές (πραγματικά θησαυροφυλάκια) σχεδιασμένες από τον ίδιο. Υπήρξε άλλωστε ο Παπαϊωάννου από την πρώτη στιγμή μέλος της Επιτροπής Σκαλκώτα και για πολλά χρόνια πρόεδρος της Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα, η οποία έχει στην κατοχή της και νέμεται το Αρχείο Σκαλκώτα.



Πρόγονοι και επίγονοι



Ο πρώτος τόμος του πονήματος ετοιμάστηκε με την επιμέλεια του συγγραφέα. Ο δεύτερος οργανώθηκε από την επιμελήτρια της έκδοσης Ηβη Βασιλειάδη με τα κατάλοιπα των χειρογράφων του, τα οποία συγκέντρωσε ο Παναγιώτης Βελιανίτης. Σε σύστοιχες εκδόσεις οι συγγραφείς-ερευνητές βασίζουν τα πονήματά τους στις πρότερες εκδόσεις και μαρτυρίες συμπληρώνοντας κατά περίπτωση με τα στοιχεία τα οποία συγκεντρώνουν από τις δικές τους έρευνες και μπολιάζοντας τα δεδομένα με τις δικές τους κρίσεις και αναλύσεις. Επομένως η πρωτοτυπία τους είναι περιορισμένη. H παρούσα έκδοση όμως είναι καθ' όλα πρωτότυπη καθ' όσον ο ίδιος ο συγγραφέας της είναι η βασική πηγή των πληροφοριών και των μαρτυριών, μια και γνώρισε ο ίδιος πρόσωπα και πράγματα. Ολα είναι, όπως θέλει η λαϊκή έκφραση, «από πρώτο χέρι». Για να καταλήξει ωστόσο στον οριστικό σχεδιασμό του πονήματός του ο συγγραφέας διενήργησε λεπτομερείς και εξαντλητικές έρευνες ώστε να συγκεντρώσει τα στοιχεία που θα του επέτρεπαν να υπογράψει ένα αφιέρωμα-προσκύνημα - γιατί περί αφιερώματος τελικά πρόκειται -, αρχιτεκτονημένο σύννομα με την τελειοθηρία και τις επιθυμίες του. Κάθε επόμενο σύγγραμμα για τον Σκαλκώτα προφανώς θα έχει αυτό ως οδηγό.

Οι νεότεροι μελετητές του βίου και του έργου του μουσουργού θα μπορέσουν να εμπλουτίσουν τα μελετήματά τους μόνο με ίδιες εκτιμήσεις-απόψεις και μουσικολογικές αναλύσεις γιατί εδώ υπάρχουν καταγεγραμμένες όλες οι δυνατές ιστορικές μαρτυρίες-πληροφορίες, μια και το πέρασμα του χρόνου ελαχιστοποιεί την πιθανότητα ανακάλυψης κάποιων καινούργιων ή συμπληρωματικών. Ως δείγμα της μεθοδικότητας αλλά και της εξονυχιστικής έρευνας του συγγραφέα αναφέρουμε το τμήμα του βιβλίου το οποίο αναφέρεται στην καταγωγή του Σκαλκώτα: δεκαπέντε σελίδες στις οποίες διεξοδικά μνημονεύονται τα σχετικά με τους προγόνους και επιγόνους των οικογενειών των γονιών του συνθέτη αλλά και με τους τόπους καταγωγής τους. Οι πληροφορίες αυτές προέκυψαν από ιδιαίτερες έρευνες του συγγραφέα και συμπληρώνονται με ικανότατο αριθμό φωτογραφιών (τόπων και προσώπων) στον δεύτερο τόμο του έργου, με χειροποίητους σχηματικούς χάρτες-διαγράμματα των τόπων καταγωγής, καθώς και με χειρόγραφο γενεαλογικό δέντρο της οικογενείας Σκαλκώτα· τα τελευταία υπάρχουν στον ειδικό φάκελο με τους 24 θαυμαστούς χάρτες-διαγράμματα που συνοδεύει το σύγγραμμα, αποτελώντας συνάμα υπόδειγμα σχεδιασμού και δομής οιασδήποτε έρευνας.

Ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου διατρέχει με γλώσσα γλαφυρή, με τη σιγουριά που προσφέρει η γνώση και με τη γνωστή αναλυτική διάθεσή του τον βίο, τα συνθέματα, τα χαρακτηριστικά τους αλλά και τις ικανότητες του Νίκου Σκαλκώτα στον πρώτο τόμο του έργου του. Στον δεύτερο τόμο, ο οποίος ονομάζεται Επίμετρο, έχουν ενταχθεί πλείστα όσα σχετικά, όπως τα διάφορα παραρτήματα, το ιδιαίτερο κεφάλαιο «Ιδιότυπες μέθοδοι ανάλυσης έργων του Νίκου Σκαλκώτα», δημοσιεύματα, κριτικές, δισκογραφία, βιβλιογραφία, κατάλογος των έργων, σχόλια-επεξηγήσεις που αφορούν τα διαγράμματα και τους πίνακες, αναλυτικά οι εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν το 1999 (συμπλήρωση 50 χρόνων από τον θάνατό του), καθώς και πλήθος φωτογραφιών προσώπων, τόπων, χειρογράφων, εκδόσεων, προγραμμάτων κτλ.



Τα τονικά συνθέματα



Το έργο, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, έχει εκδοθεί σε πολυτονικό σύστημα, έχει άλλοτε τη μορφή μυθιστορίας και άλλοτε τη δομή μουσικολογικής διατριβής. H αμεσότητα, η ακρίβεια και η περιγραφική δύναμη του λόγου πάντως εξοικειώνουν εύκολα τον αναγνώστη ακόμη και με τις πλέον δύσβατες γι' αυτόν σελίδες. Οι καλώς γνωρίζοντες θα διαπιστώσουν ότι η εμμονή του συγγραφέα να παραβλέπει - και κάποτε να υποτιμά - την αξία των σπουδαίων τονικών συνθεμάτων του Σκαλκώτα έχει μάλλον ατονήσει. H προσεκτική ανάγνωση του πονήματος εγείρει ωστόσο κάποιες απορίες· ενδεικτικά μνημονεύουμε την παντελή έλλειψη αναφοράς στη δισκογραφική έκδοση κασετίνας με τέσσερις δίσκους επαφής του 1980 (ΕΜΙΑΛ AE - ΕΜΙ His Master's Voice 14C163-70981/2/3/4), η οποία περιείχε σε πρώτη δισκογράφηση πολλά έργα μουσικής δωματίου του Νίκου Σκαλκώτα. Την απορία μεγεθύνει το γεγονός ότι ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου ήταν επιφορτισμένος με τη μουσικολογική επιμέλεια της έκδοσης αυτής. Μα και λαθάκια θα ανακαλύψει ο επιμελής αναγνώστης. Ο συγγραφέας όμως το έχει προβλέψει και αυτό καθώς υπερασπίζεται στο επίμετρο του πρώτου τόμου την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης· καλεί μάλιστα όποιον ανακαλύψει σφάλματα ή έχει παρατηρήσεις (θετικές ή αρνητικές) να τα θέσει υπόψη του ιδίου ή του εκδότη ώστε να διορθωθούν στις μελλοντικές εκδόσεις.

Οι ποιοτικές προδιαγραφές της έκδοσης (σχεδιασμός, εκτύπωση, διάθεση σε καλαίσθητο χαρτονένιο κουτί) τιμούν τόσο το περιεχόμενό της όσο και τον κόπο, τον πόνο και την τελειομανία του συγγραφέα της. Ο ακάματος, αλησμόνητος Νανάκος, έστω και μετά θάνατον, έκανε πάλι το θαύμα του: κληροδότησε στον Ελληνισμό μια πολύτιμη πνευματική παρακαταθήκη. Δεν γνωρίζουμε ποιο ακριβώς υπουργείο είναι καθ' ύλην αρμόδιο: εκείνο του Πολιτισμού ή εκείνο της Παιδείας; Λίγη σημασία έχει, μια και παιδεία είναι πολιτισμός και πολιτισμός είναι παιδεία. Οποιο και αν είναι πάντως αρμόδιο, φρονούμε ότι πρέπει να φροντίσει ώστε η μοναδική αυτή έκδοση να εμπλουτίσει σύντομα όλες τις σχολικές και δημοτικές βιβλιοθήκες της χώρας. Γιατί, αν ο Βασίλης Τσιτσάνης, όπως δήλωνε ο Γιάννης Τσαρούχης, μας θυμίζει ότι έχουμε πολιτισμό, ο Νίκος Σκαλκώτας μάς θυμίζει τις δυνατότητες του ελληνικού πολιτισμού.



Γιώργος Μονεμβασίτης (κριτικός μουσικής)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-03-2004