Μάζα και ιστορία

Ένα άγνωστο κείμενο του Κ. Παπαϊωάννου, γραμμένο γύρω στο 1950, το οποίο εκδίδεται για πρώτη φορά. Πρόκειται για τη σχέση των μαζών με την ιστορία, και πιο συγκεκριμένα, για το ρόλο της «επαναστατικής μάζας» στην ιστορική διαδρομή. Ίσως ένα από τα πιο φιλόδοξα εγχειρήματα του Κ. Παπαϊωάννου, το οποίο παραμένει καταπληκτικά επίκαιρο και θα ήθελε να αποτελέσει έναν αντίποδα στην αντίληψη περί «μαζικής κοινωνίας» και εξέγερσης των μαζών» του Γουστάβου Λε Μπον και του Ορτέγα Υ Γκασέτ. Για τον Παπαϊωάννου η λεγόμενη μαζική κοινωνία δεν είναι παρά μια κοινωνία απόλυτης υποταγής των μαζών και είναι «μαζική» μόνο σε ό,τι αφορά στη μαζική κατανάλωση και τη μαζική υποταγή, ενώ αντίθετα οι κοινωνίες μιας εκπληκτικής πνευματικής εκτίναξης και επιτευγμάτων, όπως η Αθήνα μετά τον Πεισίστρατο και δευτερευόντως η ελισαβετιανή Αγγλία. Η έννοια της «μάζας» για τον Παπαϊωάννου δεν είναι ποσοτική, δεν εξαρτάται από την υψηλή πυκνότητα του πληθυσμού στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά από το ρόλο και τη συμμετοχή των μαζών στη διαμόρφωση της ιστορικής τους μοίρας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Αυτό το νεανικό και ανολοκλήρωτο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου (γράφτηκε γύρω στο 1950 και παρέμενε μέχρι σήμερα ανέκδοτο) φανερώνει ήδη έναν μεγάλο στοχαστή, έναν αληθινά πρωτοπόρο διανοούμενο και κερδίζει δίκαια το θαυμασμό του αναγνώστη. Η μάζα -λέει ο νεαρός Παπαϊωάννου- δεν είναι μόνον ένας απλός θεατής, ένας παθητικός χορός στο περιθώριο της Ιστορίας. Σε ορισμένες ιστορικές περιόδους μπορεί να γίνει ικανή όχι μόνο να ενεργοποιηθεί, να ενθουσιαστεί και να επικοινωνήσει με τα υψηλότερα νοήματα, αλλά και να γίνει η ίδια πηγή νοημάτων και αξιών, να αντιτάξει μια δημιουργική βούληση απέναντι στην οργανωμένη κοινωνία και την εξουσία. Ο Παπαϊωάννου επικαλείται κυρίως το παράδειγμα της αρχαίας Αθήνας, όπου η μάζα εξυψώθηκε στο επίπεδο της ιστορικής δημιουργίας και συμμετείχε ενεργητικά στην αποκρυστάλλωση των αξιών της κοινωνίας. Και αντιτάσσει την αρχαιοελληνική τραγική σοφία στην αφημένη, ορθολογιστική και απατηλά αισιόδοξη κοσμαντίληψη του κλασικισμού, του Διαφωτισμού και των ιδεολογιών της προόδου. Οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής πραγματοποίησαν μιαν επανάσταση που άλλαξε ριζικά τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και τον κόσμο. Η αρχαιοελληνική τραγωδία μάς μαθαίνει να βλέπουμε την Ιστορία με ένα βλέμμα πολύ διαφορετικό από εκείνο της αχόρταγης απληστίας, με την οποία η σύγχρονη Δύση βλέπει την ισχύ και την εξουσία. Αυτή η τραγική σοφία είναι ίσως το πιο ισχυρό πνευματικό αντίδοτο στην τάση για αχαλίνωτη κατάφαση της δύναμης και της ιστορικής δράσης που επικράτησε στη Δύση μετά την Αναγέννηση. Ενα μικρό δείγμα γραφής: «Εκεί όπου τελειώνει η ζωή και η δύναμη των μαζών, εκεί εμφανίζονται οι ηγέτες και εκεί όπου τελειώνει ο άνθρωπος, αρχίζει το κράτος...»



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003