Βυζαντινή και ρωσική ζωγραφική

Η αρχαία τέχνη αγνοούσε την υποκειμενικότητα. Η έννοια του μυστηρίου, της εσωτερικότητας, της αγωνίας και συνακόλουθα ο κόσμος της ελπίδας και της μεταμόρφωσης παρέμεναν για τους Έλληνες ένας τομέας σχεδόν απαγορευμένος. Έτσι, οι ωραιότερες μορφές του ελληνισμού φαντάζουν βυθισμένες μέσα σ' έναν απρόσωπο κόσμο.... το έργο αυτών των πρόδρομων αιώνων συνίσταται ακριβώς στο να φέρει τον "ψυχικό" άνθρωπο των ελληνο-ρωμαϊκών πορτραίτων στο κατώφλι της πνευματικής εσωτερικότητας των βυζαντινών εικόνων και ψηφιδωτών.

...Ο ελληνισμός μπόρεσε να δείξει τις πραγματικές του δυνατότητες, ακριβώς, μέσα από τον τρόπο που επεξεργάστηκε τη βυζαντινή ορθοδοξία. Αυτό που μας εντυπωσιάζει στη βυζαντινή πατερική θεολογία είναι ορισμένως αυτή η παλιά ελληνική πίστη στη φύση που ακτινοβολεί στο έργο του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης ή του Μάξιμου του Ομολογητή.... Ο κόσμος είναι μία "Θεοφάνεια", μία "φανέρωση του Θεού", λέει ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο πατέρας του χριστιανικού μυστικισμού.... Μέσα σ' ένα τέτοιο σύμπαν το κακό δεν είναι παρά μια εξωπραγματική σκιά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η βυζαντινή τέχνη αρνήθηκε να υιοθετήσει τις δαιμονικές στρεβλώσεις και τα "τερατόμορφα αγρίμια" με τα οποία οι αποκαλυψιακές ενοράσεις στόλισαν τις πύλες των μητροπόλεων του Βορρά...

...Όμως, στη Θεσσαλονίκη και στη Ραβέννα, θα γίνει το αποφασιστικό βήμα: βλέπουμε να επιβεβαιώνεται με μια ασύγκριτη μαεστρία αυτή η τέχνη "της δημιουργίας του χώρου μέσω του χρώματος", που αργότερα θα ονειρευτούν ο Ντελακρουά, ο Βαν Γκογκ και ο Ματίς. Όταν, στη συνέχεια, το Βυζάντιο υπέταξε αυτή τη φοβιστική παλέτα στις απαιτήσεις της μνημειακότητας, μπόρεσε να αποκαλύψει αυτά τα "κρυμμένα πράγματα που υπάρχουν μέσα στο χρώμα" και για τα οποία ο Βαν Γκογκ έλεγε ότι "συνεργάζονται από μόνα τους", με σκοπό να δημιουργήσουν "μια φύση ευρύτερη και συναρπαστικότερη"...