Επιστροφή στο μέλλον

Η χειρότερη οικονομική ύφεση από την εποχή του μεσοπολέμου σήμανε το ιδεολογικό κραχ του νεοφιλελευθερισμού, αλλά δεν ανέδειξε καινούριο κοινωνικό υπόδειγμα. Οι μεγάλες δυνάμεις θυμίζουν εμφραγματία ο οποίος μόλις έχει βγει από την εντατική και το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να ανάψει τσιγάρο: ενώ η πραγματική ανεργία στις ΗΠΑ αγγίζει το 17,5%, τα μπόνους των golden boys ανέρχονται σε αστρονομικά όρια.

Ανεξάρτητα από τις συγκυριακές διακυμάνσεις της οικονομίας, υποστηρίζει ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου, οι μεγαλύτερες ανατροπές βρίσκονται μπροστά μας. Σαν άλλος μαθητευό­μενος μάγος, ο παγκόσμιος καπιταλισμός αδυνατεί να ελέγξει τις τεράστιες δυνάμεις της τρίτης τεχνολογικής επανάστασης -πληροφορική, αυτοματοποίηση, βιοτεχνολογία- που ο ίδιος απελευθέρωσε. Στο γεωπολιτικό επίπεδο, η κρίση επωά­ζει όχι μόνο τη διάρρηξη της παγκοσμιοποίησης, αλλά και το τέλος δύο αιώνων πλανητικής κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου, όπως συμβολικά σηματοδότησαν οι βαθιές υποκλίσεις του πρώτου μαύρου προέδρου της Αμερικής στον αυτοκράτορα της Ιαπωνίας και στον ηγέτη της "κομμουνιστικής" Κίνας.

Ξεκινώντας από την αδυναμία της Αριστεράς να επωφεληθεί πολιτικά από την ευνοϊκή συγκυρία, ο συγγραφέας αναζητά μια άμεση απάντηση στην κρίση, ένα στενό δρόμο ανάμεσα σε μια Αριστερά δωρητή σώματος της Σοσιαλδημοκρατίας και σε μια Αριστερά πολιτικό ερημίτη. Παράλληλα, επιστρέφει στα μεγάλα στρατηγικά ερωτήματα που έθεσε η κατάρρευση του 1989-1990, υποστηρίζοντας ότι ο κομμουνισμός δεν μπορεί να νοείται ως καθεστώς, αλλά ως η γραμμή του ορίζοντα, που όσο την πλησιάζουμε, τόσο απομακρύνεται, παραμένει, ωστόσο, αναγκαία για να διατηρεί κανείς τον προσανατολισμό του, ιδίως σε εποχές θύελλας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Αναζητώντας έξοδο κινδύνου

Η κρίση του καπιταλισμού και η Αριστερά

Η αποτυχία της Αριστεράς –ριζοσπαστικής και μη– να επωφεληθεί μέχρι στιγμής από τη σοβαρότατη κρίση που διέρχεται ο καπιταλισμός, έχει προκαλέσει εμφανή αμηχανία στους κόλπους της.

Ενδεικτικό άλλωστε του κλίματος κατήφειας που επικρατεί ήταν και το κύριο άρθρο της Σούζαν Γουότκινς στο φετινό επετειακό τεύχος για τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την πρώτη έκδοση της επιθεώρησης New Left Review. Ακόμη και οι συντάκτες του φιλελεύθερου βρετανικού περιοδικού Economist δεν είχαν κρύψει την έκπληξή τους για την κρίση της Αριστεράς, σε ειδικό αφιέρωμα που έκαναν στο θέμα τον περασμένο Ιούλιο. «Το πιο ξεκάθαρο ίσως συμπέρασμα από τις τελευταίες δεκαετίες ήταν ότι ο καπιταλισμός είναι άτρωτος. Ο Μαρξ τον παρομοίασε με βρικόλακα που ανασταίνεται πάλι και πάλι, παρότι τον έχουν μαχαιρώσει μέχρι θανάτου», έγραφε στις απαρχές της σημερινής κρίσης ο πλέον προβεβλημένος από τους σύγχρονους διανοητές της επαναστατικής αριστεράς, Σλαβόι Ζίζεκ.

Το «παράδοξο» αυτό αποτελεί και το βασικό σημείο προβληματισμού στο βιβλίο του δημοσιογράφου Πέτρου Παπακωνσταντίνου «Επιστροφή στο Μέλλον», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Λιβάνη. Εχοντας ως σημείο εκκίνησης, αλλά και επιστροφής, τους κλασικούς συγγραφείς της μαρξιστικής παράδοσης, ο Παπακωνσταντίνου αναλύει, στο πρώτο μέρος του βιβλίου, τους βασικούς μετασχηματισμούς που υπέστη το καπιταλιστικό σύστημα τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, πρωτίστως σε επίπεδο μέσων παραγωγής πλούτου και δευτερευόντως σε επίπεδο σχέσεων παραγωγής: δηλαδή τη χρηματοποίηση, το νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση. Σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς που κινούνται «στο χώρο» όμως, όταν οι εμπειρικές παρατηρήσεις δεν συμφωνούν με τη θεωρία, ο Παπακωνσταντίνου δεν προσαρμόζει τα δεδομένα, αλλά τη θεωρία. Ετσι, δεν προσεγγίζει τα κείμενα του Μαρξ, του Ενγκελς, του Λένιν και του Γκράμσι, όπως οι ιερείς τα Ευαγγέλια, αλλά ως εποικοδομητικός συνομιλητής τους.

Οπως ήταν αναμενόμενο, οι μεγάλες οικονομικές αλλαγές που συντελέστηκαν από τη δεκαετία του 1980, είχαν τόσο πολιτικές όσο και γεωστρατηγικές προεκτάσεις. Ο συγγραφέας τις εντοπίζει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Πρόκειται για έναν θρίαμβο του συστήματος της αγοράς, «το μέγεθος του οποίου μπορεί να συγκριθεί μόνο με την παταγώδη αποτυχία του» (για να δανειστούμε τα λόγια του Αρχιτέκτονα, από την ταινία «Matrix»). Με σχολαστικότητα ιατροδικαστή, ο Παπακωνσταντίνου περιγράφει τους λόγους που οδήγησαν τις μεγάλες αυταπάτες μας στο νεκροτομείο της σημερινής κρίσης. Κυριότερη ίσως εξ αυτών ήταν η πεποίθηση περί συμβιωτικής σχέσης μεταξύ φιλελεύθερης δημοκρατίας και καπιταλισμού. Η μετατόπιση της παγκόσμιας ισορροπίας ισχύος από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό και η ισχυροποίηση της Κίνας, όχι μόνον αποδομούν την προαναφερθείσα πεποίθηση, αλλά ενδεχομένως να μας οδηγήσουν σύντομα και στην «παρακμή του λευκού ανθρώπου», όπως επισημαίνει ο συγγραφέας.

Στο τρίτο μέρος της «Επιστροφής στο Μέλλον», ο Παπακωνσταντίνου αναζητεί τις προϋποθέσεις ανασύνταξης της Αριστεράς, αφού πρώτα εκθέτει τις απόψεις που έχουν εκφραστεί επί του συγκεκριμένου θέματος από διακεκριμένους σύγχρονους διανοητές, όπως ο Ζίζεκ και ο Αλέν Μπαντιού. Χωρίς να κρύβει το σκεπτικισμό του για τις χιλιαστικές ουτοπίες και την ανησυχία του για απολυταρχικές παρεκτροπές, μας προτρέπει να προσεγγίσουμε τον κομμουνισμό ως διαρκές ζητούμενο και όχι ως «κατάσταση πραγμάτων». Παράλληλα, περιγράφει σε αδρές γραμμές τα βασικά σημεία μιας ενδεχόμενης «προγραμματικής σύγκλισης» της ενταγμένης Αριστεράς με ανένταχτες έως σήμερα ομάδες αποκλεισμένων – τόσο στον ανεπτυγμένο Βορρά όσο και στον αναπτυσσόμενο Νότο.

Τεκμηριωμένο

Στην ουσία, «η Επιστροφή στο Μέλλον» αποτελεί συνέχεια και εμπλουτισμό του προηγούμενου –πραγματικά εξαιρετικού– βιβλίου του Παπακωνσταντίνου, με τίτλο «το Χρυσό Παραπέτασμα». Το ύφος όμως αυτήν τη φορά είναι πιο παθιασμένο, αν και πάντα σαφές και κατανοητό. Με όπλο τη γλωσσομάθεια και τη θεωρητική του κατάρτιση, ο συγγραφέας παραθέτει εκατοντάδες πηγές για να τεκμηριώσει τις θέσεις του.

Ακολουθώντας ίσως τη συμβουλή του Σουν Τζου, γνωρίζει καλά το χώρο του, αλλά ακόμη καλύτερα τους αντιπάλους του. Οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν με τη «διάγνωσή» του, ότι δηλαδή η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί σήμερα δεν είναι ούτε οικονομικά και πολιτικά βιώσιμη, αλλά ούτε και ηθικά αποδεκτή. Ωστόσο, πολλοί θα εγείρουν ενστάσεις για την εναλλακτική που προτείνει. Σε κάθε περίπτωση όμως, αυτά που ενώνουν τον προοδευτικό αναγνώστη με την οπτική του Παπακωνσταντίνου είναι περισσότερα από αυτά που τον χωρίζουν.

Νίκος Χρυσολώρας, Η Καθημερινή, 28/3/2010