Εξατομίκευση και παγκοσμιοποίηση Ι

Το κείμενο αυτού του βιβλίου θα μπορούσε να έχει και άλλους υπότιτλους. Θα μπορούσε λόγου χάρη να αναφέρεται στους «περί εκσυγχρονισμού πανηγυρικούς ή στα περί ταυτοτήτων, προσώπων και γονιδίων παραληρήματα» Ψυχαναλυτικότερα, θα μπορούσε να ονομάζεται «επιστροφή των απωθημένων προσωπικών δεδομένων στα συμπτώματα διαγραφής της ιστορικής μνήμης». Πιο πολιτικά, «απλουστεύσεις και πολυφωνίες στις διαδικασίες εξαμερικανσιμού των κοινωνικών επιστημών και της κοινής λογικής» Επί το φιλοσοφικότερον, «τα νοήματα του δημόσιου λόγου περί του εξορθολογισμού» ή, ελαφρώς πιο μεταμοντέρνα, «από τη διαφορά στην α-διαφορία στις προσπάθειες αποδόμησης των συλλογικών συνειδήσεων»... Δεν έχει σημασία άλλη, πέραν του στυλ που διαλέγει ο καθένας. Οι λέξεις αλλάζουν πια σαν τα πουκάμισα των γιάπηδων, υπονοώντας περισσότερο παρά εννοώντας. Ίσως οι εκδότες (όχι πάντως ο δικός μου), όπως φαίνεται ψάχνουν τις πιο «τραβηχτικές», για να ανεβάσουν τις πωλήσεις.






ΚΡΙΤΙΚΗ




Τα τελευταία διεθνή πολιτικά γεγονότα, η βαθμιαία πύκνωση ενός αυθόρμητου αντικαπιταλιστικού κινήματος που έκανε την εμφάνισή του στο Σιάτλ, στην Πράγα και στο Τορίνο και άρχισε ήδη να θρηνεί νεκρούς, όπως επίσης η πρόσφατη εμφάνιση μορφών βίαιης διεθνούς αντιπαράθεσης σε αδιανόητη μέχρι χθες κλίμακα, οι οποίες ακυρώνουν κάθε παραδοσιακή έννοια πολέμου μεταξύ εθνικών κρατών, φέρνουν με πολλούς τρόπους στο προσκήνιο την έννοια της παγκοσμιοποίησης και τα εγγενή διλήμματά της. Αυτό δίνει μια εξαιρετική επικαιρότητα σε προβληματικές όπως η παρούσα του Γιάννη Παπαμιχαήλ, συγγραφέα του βιβλίου Εξατομίκευση και παγκοσμιοποίηση που παρουσιάστηκε πρόσφατα ως πρώτος τόμος ενός ευρύτερου έργου (ήδη κυκλοφορεί και ο δεύτερος τόμος). Ο Γιάννης Δ. Παπαμιχαήλ (γενν. 1950) διδάσκει σήμερα στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Πατρών· έκανε σπουδές Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Aix-en-Provence στη Γαλλία και έλαβε μέρος στην επαναστατική περιπέτεια του '68 ως μέλος της επιτροπής κατάληψης της Βενσέν. Η παρακολούθηση της προβληματικής του λοιπόν, εκτός των άλλων, μπορεί να εκτιμηθεί ως δείκτης των μεταμορφώσεων που υφίσταται στις ημέρες μας μια ορισμένη συλλογιστική που κατάγεται από την επαναστατική Αριστερά των προηγούμενων δεκαετιών.



Δύο παράλληλα πεδία αναλύσεων



Το βιβλίο αυτό δεν είναι ένα αμιγώς πολιτικό γραπτό, στο βαθμό που εγείρει διαρκώς ευρύτερες ιστορικοφιλοσοφικές και πολιτισμικές αναλύσεις, πολύ λιγότερο ωστόσο είναι ένα θεωρητικό κείμενο, φιλοσοφικού ή επιστημονικού χαρακτήρα. Πρόκειται μάλλον για μια συστηματικά οργανωμένη πολεμική που, ξεκινώντας από μια ευκαιριακή αφορμή (το θέμα της μη αναγραφής του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες και τις ποικίλες ρητορικές που διασταυρώθηκαν γύρω του), θα προεκταθεί σε δύο παράλληλα πεδία αναλύσεων, τα οποία σε όλη την πορεία του βιβλίου διαπλέκονται ακατάπαυστα μεταξύ τους: το ένα, περισσότερο πολιτικό, δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μια ορισμένη παγκοσμιοποίηση που προωθείται από την καπιταλιστική μητρόπολη διαλύει κάθε είδους συλλογικότητες και παραδόσεις επιβάλλοντας μια κατασταλτική ομοιομορφία υπό τη μορφή στατιστικών και αμοιβαία εναλλάξιμων μονάδων, στις οποίες έχει ακριβώς συρρικνωθεί η έννοια του «ατόμου» στις μοντέρνες μαζοποιημένες κοινωνίες· το δεύτερο, στο επίπεδο αυτού που ονομάζουμε ιστορία των ιδεών, υποδεικνύει τη συγγένεια της παραπάνω διαδικασίας με μια λογική εγγενή σε ένα από τα δύο μείζονα ρεύματα της διαφωτιστικής σκέψης, τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό-θετικισμό, στου οποίου την ηγεμονία ανάγει, από μια άποψη, ολόκληρο αυτό το κρίσιμο πολιτικό/πολιτισμικό πρόβλημα. Απ' οποιοδήποτε σημείο της προβληματικής κι αν ξεκινήσει κανείς, ο πολεμικός στόχος καταδεικνύεται να είναι πάντα ο ίδιος: οι Ηνωμένες Πολιτείες και η παγκόσμια αμερικανική ηγεμονία στην πολιτική, οικονομική και πολιτισμική σφαίρα.

Ήδη από μια τόσο βιαστική ανασυγκρότηση -που ίσως και να αδικεί τον πλούτο των αναλύσεων που όντως εμπεριέχονται στο βιβλίο- φαίνεται καθαρά, πιστεύω, μια τάση διαρκούς διολίσθησης της προβληματικής από το πολιτικό στο πολιτισμικό πεδίο, η οποία όμως δεν είναι χωρίς προβλήματα. Για να γίνω πιο σαφής: υπάρχει εν πρώτοις μια ωμή πολιτική πραγματικότητα, της οποίας γίναμε όλοι μάρτυρες κατ' εξοχήν την τελευταία δεκαετία, που είναι η έμπρακτη καταστρατήγηση της εθνικής κυριαρχίας μέσω οργανωμένων διεθνών επεμβάσεων οι οποίες, παρ' ότι στηρίζονται εμφανώς στη μονόπλευρη ισχύ, χρησιμοποιούν μια νομιμοποιητική ρητορεία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (που ερμηνεύονται με τον πλέον αυθαίρετο ή επιλεκτικό τρόπο). Ο Γιάννης Παπαμιχαήλ έχει οξύτατη επίγνωση του γεγονότος και το καταγγέλλει με απερίφραστο τρόπο: «Νομικώς λοιπόν, τα "ανθρώπινα δικαιώματα" των ατόμων είναι το άλλοθι της κατάργησης των δικαιωμάτων των ομάδων, όπου ζουν αυτά τα άτομα: κοινωνικές ομάδες, λαοί ολόκληροι ή και εθνικοί πολιτισμοί. Είναι σαφές ότι η επίκληση της ατομικότητας για την κατάργηση συλλογικοτήτων ιστορικώς διαμορφωμένων δεν αποτελεί ένα "ηθικό παράπτωμα" αλλά την πραξικοπηματική αλλαγή των πλαισίων του διεθνούς δικαίου, την εγκαθίδρυση μιας νέας νομιμότητας πλανητικού επιπέδου, ικανής να επιβάλλει αυτή η ίδια τους όρους του δικαίου και της ηθικής σύμφωνα με τα δικά της συμφέροντα» (σ. 26). Από τη στιγμή που δεχόμαστε αυτή την εκτίμηση -και δεν έχουμε κανένα λόγο να μην την προσυπογράψουμε, λέξη προς λέξη- το επόμενο βήμα είναι να προσδιοριστεί η ταυτότητα αυτής της «νέας (πραξικοπηματικής) νομιμότητας» και του φορέα της. Πρόκειται en bloc για τον εθνικό σχηματισμό των Ηνωμένων Πολιτειών; Είναι ίσως το βιομηχανικό-στρατιωτικό πλέγμα των ΗΠΑ, που υπηρετεί αυτονομημένα δικά του συμφέροντα εις βάρος και του ίδιου του του λαού; Ή μήπως εμμένοντας στην πολιτική-οικονομική μας ανάλυση θα πρέπει να ακολουθήσουμε τα ίχνη του έως μια παγκόσμια κεφαλαιοκρατική ολιγαρχία, η οποία νομοθετεί μέσω των διεθνών χρηματαγορών και των ρυθμιστικών τους οργάνων (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα) και κινητοποιεί απλώς ως εκτελεστικό της όργανο, όπου και όταν χρειάζεται, την πολιτικοστρατιωτική μηχανή των ΗΠΑ;

Εδώ ακριβώς πιστεύω πως η διολίσθηση στο πολιτισμικό πεδίο ανάλυσης συσκοτίζει τα πράγματα. Δεν πρόκειται μόνο για ένα επιστημολογικό σφάλμα (αφού η αλυσίδα των αιτιακών συνδέσεων πρέπει να εξαντληθεί σε ένα επιλεγμένο πεδίο ανάλυσης πριν μεταβούμε σε άλλο, συμπληρωματικό του, όπως θα έλεγε ο G. Devereux), αλλά επίσης για ζήτημα περιεχομένου. Με απλά λόγια, εάν αναγάγουμε την περίπλοκη πολιτικοοικονομική πραγματικότητα του σύγχρονου κόσμου σε ένα απλό (κι εν τέλει μανιχαϊκό) σύστημα αντιθέσεων τύπου Αμερική-Ευρώπη, παγκοσμιοποίηση-ιδιοπροσωπία, ατομικισμός-κοινοτισμός, σχετικισμός-ορθολογική παράδοση, κ.ο.κ. δεν κάνουμε τίποτε άλλο παρά να ενισχύουμε την ιδεολογική κατασκευή μιας υποτιθέμενης «σύγκρουσης πολιτισμών» -έστω και αν αντιστρέφουμε την αξιολογία των όρων. Ανοίγει ο δρόμος, με άλλα λόγια, για την υποτροπή σε τυφλά εθνικιστικά ιδεολογήματα, τα οποία δυστυχώς υποβόσκουν απειλητικά σε ορισμένα σημεία της επιχειρηματολογίας του Γιάννη Παπαμιχαήλ (σ. 60, σ. 71, σ. 101, σ. 142, κ.ο.κ.).



Ο εθνικός χώρος ως εμπόρευμα



Εκείνο που έχει επείγουσα σημασία να καταλάβουμε, πιστεύω, είναι ότι οι ρητορικές της εθνικής αντίστασης σήμερα δεν αποτελούν πόλο αντιπαράθεσης στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση αλλά μέρος του ίδιου του μηχανισμού της. Αν «παγκοσμιοποίηση» σημαίνει πάνω απ' όλα διεθνοποίηση των αγορών και ρύθμισή τους από την «αυθόρμητη» επιδίωξη του κέρδους, αυτό σημαίνει πολύ απλά ότι εκείνο που ήταν παλαιά ο εθνικός χώρος μετατρέπεται σε εμπόρευμα το οποίο προσφέρεται σε διαπραγμάτευση για περισσότερο ή λιγότερο συμφέρουσες επενδύσεις. Τότε όμως και οι διεκδικητές του είναι κάποιοι που υπεισέρχονται στο παιχνίδι ζητώντας απλώς την αναβάθμιση της διαπραγματευτικής τους ισχύος μέσα στη διεθνή αναμέτρηση για τον καταμερισμό πλούτου και εξουσίας: όλοι οι σύγχρονοι εθνικισμοί ή φονταμενταλισμοί μπορούν να ερμηνευθούν θαυμάσια με αυτούς τους όρους.

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2002