Καλό ταξίδι κούκλα μου

Ο αφηγητής, σαν άλλος Οδυσσέας, χρόνια μετά την επιστροφή του στη γενέτειρα, αναθυμάται τους αγαπημένους του. Σπαράγματα από τις αφηγήσεις τους, τόποι όπου κατοικήσανε, λησμονημένα αντικείμενα γίνονται αφορμή για να διηγηθεί τις ιστορίες τους.
Κεντρικές μορφές, σ' αυτό το ταξίδι της μνήμης, οι γονείς, που σημαδεύουν για τον αφηγητή ένα διφυή νόστο· αυτόν που συνθέτουν η παιδική του ηλικία κι ο γενέθλιος τόπος που την έθρεψε· μνημονεύοντάς τους, λαμβάνει ως αντίδωρο το αμετάκλητο ρίζωμα στον τόπο, ρίζωμα που σηματοδοτεί την επιστροφή στο φως, το γυρισμό στο κορμί της αγαπημένης, σ' έναν άλλο Τηλέμαχο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κοντεύουμε να λησμονήσουμε την ηδύτητα της γλώσσας, που δεν έχει σχέση με τη γραμματική ευταξία ή την καλλιέπεια αλλά έρχεται από ποιητικές συλλήψεις και επιχώρια γλωσσικά στοιχεία. Οταν οι λέξεις ζωντανεύουν και πλαταίνουν με τη δύναμη της μεταφοράς πέραν της κυριολεκτούσας στεγνότητας. Και όταν τις φράσεις τις νοτίζει η βιωματική σχέση με τα πράγματα μακράν της γλωσσικής τυποποίησης, που τείνει να συμμορφωθεί με εξωγενή και κυρίαρχα μοντέλα. Αυτή η γλωσσική χάρη πιστεύουμε ότι είναι βασικό χαρακτηριστικό στη συλλογή διηγημάτων του H. Λ. Παπαμόσχου. Ενας από τους εντυπωσιακά πολλούς πρωτοεμφανιζόμενους, κοντά στα σαράντα και Βορειοελλαδίτης, όχι μόνο κατά την καταγωγή αλλά και εμπνεόμενος από τη γενέθλια πόλη, την Καστοριά. Μάλιστα δέκα από τα συνολικά δεκαέξι διηγήματα δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Οδό» της πόλης.



Προσκλητήριο νεκρών



Το βιβλίο του Παπαμόσχου δείχνει σαν προσκλητήριο νεκρών. Στις αναμνήσεις των περισσοτέρων τα αγαπημένα πρόσωπα δένονται με πράγματα και τόπους, και όταν πεθαίνουν, για να μην υποφέρουν στη θύμησή τους, απομακρύνουν τα πράγματα, εγκαταλείπουν το σπίτι που τυχόν μοιράζονταν μαζί τους, κάποτε φεύγουν και από την πόλη τους. Οπως συνέβη με τον αφηγητή του βιβλίου και τον θάνατο της μητέρας του, που τον έδιωξε για χρόνια μακριά από τον γενέθλιο τόπο του. Τον βασάνιζε όμως ο πόθος του νόστου και τελικά επέστρεψε στη γενέτειρα, όπου και άρχισε να γράφει ιστορίες για τους οικείους νεκρούς. Ιστορίες ποτισμένες με θλίψη και μελαγχολία, ακόμη και όταν αφηγούνται, έτσι και αλλιώς κατ' εξαίρεση, φαιδρά γεγονότα και ευχάριστες καταστάσεις. Σε κάθε ιστορία ο τίτλος δηλώνει το όνομα του προσφιλούς που πρωτοστατεί· σε μερικά πρόσωπα, ιδιαίτερα αγαπητά, αφιερώνονται δύο ή και τρεις ιστορίες.

Παρατεταγμένες οι αφηγήσεις στη διάρκεια του παρελθόντος αιώνα, ξεκινούν από τον γέροντα Ναούμ και φθάνουν στον δισέγγονό του που είναι ο αφηγητής. Ικανός αυτός ο μακρινός πρόγονος έφτιαξε «βυρσοδεψείο, εργαστήριο και δύο μαγαζιά, το 'να στη Σαλονίκη, το άλλο στη Λιψία». Γνώρισε μεγαλεία· «χοροί και τραπεζώματα και Γάλλοι αξιωματικοί στον Πρώτο πόλεμο». Ατύχησε όμως στους δύο μεγαλύτερους γιους του, που βγήκαν χαρτοπαίκτες και σκόρπισαν το βιος του. Μόνο ο μικρότερος διέφερε, ο Ηλίας, που σπούδασε σε εμπορική σχολή και διορίστηκε γραμματέας στο Πρωτοδικείο της πόλης. Αυτός ερωτεύτηκε την ορφανή Περιστέρα, που την είχαν πάρει ψυχοκόρη στο σπίτι τους. Παρά τις αντιρρήσεις του Ναούμ, την παντρεύτηκε και «του έκανε οχτώ παιδιά, τρία κορίτσια, πέντε αγόρια». Ο μικρότερος ήταν ο Λεωνίδας, που παντρεύτηκε τη Ρεγγίνα και απέκτησε μαζί της δύο παιδιά, ένα κορίτσι και τον Ηλία, τον αφηγητή. Οταν οι αναμνήσεις του αφηγητή φθάνουν στη μητέρα και στην αδελφή του φαίνεται σαν να κομματιάζονται. Μόνο σπαράγματα, ούτε ο βίος τους σκιαγραφείται ούτε κάποιο συμβάν από τα χαρούμενα παιδικά χρόνια.



Ψυχογραφήματα προσφιλών



Σε όσες ιστορίες εμπλέκονται, συχνά και ως διαμεσολαβητές, κάποιοι γεροντότεροι, η συναισθηματική φόρτιση ελέγχεται. Σε αντίθεση με τις ιστορίες του αφηγητή γύρω από το ψυχογράφημα προσφιλών, όπου η συγκίνηση υπερχειλίζει με καταστρεπτικές συνέπειες για το διήγημα. Οι ομορφότερες ιστορίες είναι της γιαγιάς Περιστέρας για τον πατέρα του αφηγητή, τα αδέλφια και τους φίλους του πατέρα. Οπως εκείνη η ιστορία για έναν θείο που «δούλευε γούνα» και «πέθανε νεότατος από φυματίωση». Λεβέντης, «δάγκωνε του τραπεζιού το ποδάρι, το σήκωνε και χόρευε ζεϊμπέκικο». «Τον έφαγε η λίμνη με τ' αγιάζια της». Λιμνοφυής πολίχνη η γενέτειρα και η λίμνη πρωτοστατεί στα παιχνίδια των παιδιών και στους έρωτες των ενηλίκων. Αν και ο αφηγητής επιμένει μάλλον στους ανθρώπους παρά στο φυσικό τοπίο, προσπαθώντας να συμφιλιωθεί με τις αναμνήσεις του. Πάσχοντα πρόσωπα, πιστοί χριστιανοί, αφοσιωμένοι στα παιδιά τους, με τις όποιες αδυναμίες τους να εξωραΐζονται, καθώς δικαιολογούνται από τα βάσανα που τους έτυχαν.

Αυτοτελή διηγήματα που αφορμώνται από μια επίσκεψη σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι ή σε ένα άλλο, προς κατεδάφιση, όπου κάποιο λησμονημένο αντικείμενο ξυπνά τους μνημονικούς συνειρμούς· ένας καθρέφτης «με ολόγλυφη κορνίζα» ή το μαρμαρόγλυπτο ραφί του τζακιού, ένα δαχτυλίδι ή μια οβίδα από τον Εμφύλιο που «είχε αδειάσει από θάνατο». Και όμως τελικά αυτές οι πρωτοπρόσωπες ή και τριτοπρόσωπες αφηγήσεις, με σταθερή την εστίαση σε ένα πρόσωπο, ανασυσταίνουν την ιστορία μιας ολόκληρης οικογένειας, έστω και αν οι συνδετικές αναφορές παρουσιάζονται ως δευτερεύοντα και παρενθετικά στοιχεία. Ο συγγραφέας έχει αδυναμία στις αφιερώσεις και στα μότο. Συγκρατούμε ένα από αυτά, «Χίλια μύρια περιστέρια / και τη γης ανακατεύαν. Τι είναι;». Οι πεθαμένοι, που, πέρα από τη γη, ανακατεύουν και τη μνήμη, φέρνοντας αυτήν την πρώτη, ενδιαφέρουσα σοδειά διηγημάτων. Τελικά οι «ωραίες» λέξεις και οι ποιητικές εκφράσεις δεν χάνονται, αν κάποιοι τις κακοποιούν και άλλοι τις αγνοούν είναι μάλλον θέμα προϊούσης γλωσσικής αγευσίας.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 13-06-2004