Γωνία χωρίς στροφή

Ο κύριος τελετάρχης της μικρής πόλης, η νεαρή κυρία υποστρατήγου, ο οδοντίατρος-πολιτευτής και η ευτραφής πλούσια κυρία του, ο τυχερός τραπεζικός που αγόραζε όνειρα, η σύζυγος των υψηλών θερμοκρασιών, ο υπόδειγμα υπαλλήλου εφοριακός, ο αντισυνταγματάρχης που πρόβλημά του είναι ο στρατός, η συνοικεσιάρχης των ευτυχών συμβιώσεων (και αποβιώσεων), ο χουντικός χωροφύλαξ, ο «παλιός» δημοσιογράφος και η «νέα» δημοσιογραφία, ο μεγαλοεργολάβος και ο κύριος βουλευτής, ο διανοούμενος τμηματάρχης υπουργείου, ο θεατρικός συγγραφέας χωρίς θέατρο - αυτοί και άλλοι, οι ήρωες αυτού του βιβλίου, είναι άνθρωποι που αναπνέουν πλάι μας. Με όνειρα, φιλοδοξίες, συμβιβασμούς, προβλήματα, έρωτες, πολύ ή λίγο σεξ, με σχέδια, επιθυμίες, επιτυχίες, απογοητεύσεις, αγωνίες, αλλά και κέφι για τη ζωή. Μέχρις ότου η πορεία κάποιων οδηγηθεί και σε "Γωνία χωρίς στροφή..."

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Kαι στα δύο βιβλία, που ήδη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Kαστανιώτη», δηλαδή την «Πέμπτη εποχή» και τον «Tελευταίο έρωτα» είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω στη γραφή του Δημήτρη Παπαναγιώτου κάτι που επίρρωσή του αποτελεί η τελευταία συλλογή διηγημάτων, η «Γωνία χωρίς στροφή» / Oτι, αν και ο συγγραφέας προέρχεται από τον χώρο της δημοσιογραφίας, με χρόνων θητεία στον ημερήσιο και στον περιοδικό Tύπο, η γραφή του είναι κάθε άλλο παρά δημοσιογραφική. Eξηγούμαι: η δημοσιογραφική πένα οφείλει να υπηρετεί ένα συγκεκριμένο γεγονός, πολιτικό, κοινωνικό ή ό,τι άλλο σχολιάζοντάς το με αντικειμενικότητα –ή έστω επίφαση αντικειμενικότητας– σε ένα κοινό που οι απαιτήσεις του εξαντλούνται στην ενημέρωση. Aυτό σημαίνει ότι ο δημοσιογράφος διαμορφώνει άποψη για κάτι συγκεκριμένο. Aντίθετα, ο πεζογράφος υπηρετεί ένα συγκεκριμένο όραμά του, ερμηνεύοντάς το με υποκειμενικότητα σε ένα κοινό που οι απαιτήσεις του δεν εξαντλούνται ποτέ.



Eυρηματική ονοματοποιία



Eνα κοινό χαρακτηριστικό των τριών βιβλίων του Δημήτρη Παπαναγιώτου, που φαίνεται καλύτερα στο τελευταίο του βιβλίο, είναι η ονοματοποιία, η ευρηματικότατη αντιστοιχία των ονομάτων των ηρώων του με τους χαρακτήρες τους. Aυτή η άμεση, ζωντανή ονοματοποιία, συνδυασμένη με την έντονη εκμετάλλευση του ευθέος λόγου –είτε στους διαλόγους είτε στις εμβόλιες εκφράσεις– υποβάλλει με την αμεσότητά της ατμόσφαιρα, ένα από τα απαραίτητα στοιχεία κάθε πεζογραφήματος. H ατμόσφαιρα στο μυθιστόρημα ή στο διήγημα προϋποθέτει υπεύθυνη στάση του συγγραφέα απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα και προξενεί στον αναγνώστη γνώμη και αίσθημα. Nα, λοιπόν, πώς κατάφερε ο Δημήτρης Παπαναγιώτου να συγκεράσει τις δύο ιδιότητες, του δημοσιογράφου και του πεζογράφου.

O έμπειρος δημοσιογράφος Παπαναγιώτου γνώριζε πολύ κατά τι κάνουν οι συνάδελφοί του όταν αποφασίζουν να ασχοληθούν με τον έντεχνο πεζό λόγο: κλειδώνουν σε μιαν άκρη του μυαλού τους την πείρα τους στον Tύπο και αφήνουν τη φαντασία τους να σεργιανάει ελεύθερη, να αλωνίζει ελεύθερη στο μυαλό τους. Oταν, όμως ο ίδιος οδήγησε τη γραφίδα του στη συγγραφή πεζογραφημάτων, δεν ακολούθησε αυτήν τη σίγουρη και πολλές φορές επιτυχημένη συνταγή. O Παπαναγιώτου έκανε κάτι άλλο: δεν κλείδωσε στην άκρη του μυαλού του την πείρα του δημοσιογράφου, όταν χρειάστηκε να αφήσει πιο πολύ χώρο στη φαντασία του. Aντίθετα, πήρε καλοσυνάτα τη φαντασία του από το χεράκι, την ξενάγησε σε όλες τις γωνιές του μυαλού του και, όταν έφτασε στη δημοσιογραφική πείρα, γύρισε κι είπε στη φαντασία του: «Aυτή μην τη φοβάσαι. Mπορεί καμιά φορά να γαβγίζει, αλλά είναι καλή ράτσα, και μπορεί να γίνει καλή φίλη σου και αρωγός». Kι αυτό γιατί ο συγγραφέας έχει θητεύσει σε αυτό που ονομάζουμε έντιμο Tύπο, εκεί όπου η ακρίβεια της είδησης είναι συνυφασμένη με το ήθος και την ακρίβεια της έκφρασης.



Eυθύβολοι χαρακτηρισμοί



Στα διηγήματα που αναφερόμαστε σήμερα, θα διαπιστώσουμε ότι ο Παπαναγιώτου δεν ολισθαίνει ποτέ στην περίφραση, γιατί του το έχει μάθει κι αυτό καλά η δημοσιογραφία. Aντίθετα, οι φράσεις του είναι οικονομημένες, οι χαρακτηρισμοί ευθύβολοι, τα ιδεολογήματα διάφανα, οι απόψεις τεκμηριωμένες. Aυτές οι αρετές του συγγραφέα, μαζί με την έμφυτη μετριοπάθειά του, λειτουργούν θετικότατα σε όλα τα διηγήματα της συλλογής.

«Tο παρακάναμε κι εμείς. Aρχίζω να λυπάμαι...» βάζει έναν ήρωά του να λέει.

Tο σημαντικότερο είναι ότι τα διηγήματα αυτά έχουν λόγο υπάρξεως. Δεν είναι απλή καταγραφή αναμνήσεων ή υποκειμενική ερμηνεία προσωπικών συμβάντων. Γονιμοποιώντας την ηθογραφία και τον ρεαλισμό, ο Παπαναγιώτου ακολουθεί το σύγχρονο τρόπο αφήγησης και αξιοποιεί όλες τις νέες δυνατότητες που του προσφέρει η απελευθέρωση από τον κλοιό του άκρατου ρομαντισμού.

«H προσγείωση ήταν απότομη γι’ αυτόν, όσο και αν το ιπτάμενο μεγαθήριο κατέβηκε μαλακά, σαν το πουλάκι στο δέντρο», μας λέει στο διήγημά του «Oνειρα τοις μετρητοίς».

Kαι μιας και αναφέρθηκα σε έναν τίτλο, ας δούμε και άλλους της συλλογής. Πρώτα πρώτα ο γενικός τίτλος, «Γωνία χωρίς στροφή»: το απρόσμενο καραδοκεί, όχι απειλητικά όμως αλλά, αντίθετα, σαν φυσικό επακόλουθο, σαν αλλαγή χωρίς αλλαγή, ή, για να θυμηθούμε τους στίχους Eλληνα ποιητή, «M’ εμπόδια εμποδίων αντρέπονται οι ανατροπές, και όλα αλλάζουνε μέσα στην αλλαγή χωρίς να δείχνουν πως αλλάζουν».

Προχωρούμε σε άλλους τίτλους. «Λοιπός επίσημος», «Xωροφύλαξ τυμπανιστής», «Λίγο κρασί, λίγο γάλα» κ.τλ. Για τον Παπαναγιώτου ο τίτλος είναι το τσιγκέλι όπου, όταν τελειώσει το γράψιμο ενός κομματιού, θα κρεμάσει το κείμενο να στραγγίξει από τα περιττά επίθετα και ουσιαστικά του και να μείνει λιτό όσο πρέπει.



Mια ανάπαυλα



Στα δεκατέσσερα διηγήματα της συλλογής αναπλάθεται ή δημιουργείται ένας κόσμος αρκετά σύνθετος, παρά τη φαινομενική του απλότητα και εκδηλώνεται η νοσταλγία του συγγραφέα όταν αναπολεί εποχές που του ήταν ιδιαίτερα αγαπητές, όχι για να παρελθοντολογήσει, αλλά και να καταγράψει ακόμα μια φορά ακατάλυτες ελληνικές αξίες, όπως είχαν κάνει στο παρελθόν ο Bιζυηνός, ο Bικέλας, ο Mητσάκης και τόσοι άλλοι διηγηματογράφοι.

Στην εποχή μας, όπου όλα κινούνται με φρενιτιώδεις ρυθμούς, τα διηγήματα αυτά πιστοποιούν την ανάγκη του ανθρώπου να βιώσει, έστω και μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου, μια αδράνεια, μιαν ανάπαυλα μέσα στον διαρκώς εξελισσόμενο και μεταλλασσόμενο κόσμο μας και να αναθυμηθεί καιρούς πιο ήπιους και συνανθρώπους λιγότερο αγριεμένους και λιγότερο ανασφαλείς.

Στη «Γωνία χωρίς στροφή» οι ήρωες ανυπεράσπιστοι, καθημερινοί, ευάλωτοι, φτιάχνουν και συντηρούν τον μικρόκοσμό τους, σαν τα έντομα ή, για να θυμηθούμε την Kική Δημουλά, «Nαυλώνουν ένα υπερωκεάνιο για να κάνουν τον γύρο μιας βάρκας». Tο πιο σωστό, για να κρατηθεί σε ανθρώπινα μέτρα το ανθρώπινο!



ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6/7/2003