Τόξο μέγιστου κύκλου

«Με χίλιες δυο προφυλάξεις περάσαμε τα δύσκολ περάσματα ανάμεσα στα κοπάδια των πάγων. Όσο κατηφορίζαμε, πετάγαμε κι από ένα ρούχο από πάνω μας. Το θερμόμετρο όπως και το υγρόμετρο όλο κι ανηφόριζαν. Άρχιζε το μαρτύριο για το προσωπικό της μηχανής αλλά και της κουβέρτας. Η λαμαρίνα άρχισε να καίει σαν την άμμο της ερήμου. Μαζευόντουσαν την ώρα του καφέ οι της μηχανής με τον ιδρώτα να τρέχει ανάκατος με τη μουτζούρα, οι της κουβέρτας με σκουριές από το ματσακόνισμα και πιτσιλιές από μπογιές κολλημένες στον ιδρώτα τους».

Απόσπασμα από το βιβλίο

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σαλπάρουμε! Μας περιμένουν στο Μπραζίλι...

Καίτοι η θάλασσα εξακολουθεί να αποτελεί για εμάς τους Έλληνες κεντρικό και συχνότατο σημείο αναφοράς (το όνειρο των διακοπών, τα μπάνια του καλοκαιριού, οι θαλάσσιοι πλόες, τα παιχνίδια της θάλασσας, οι ναυτικοί μας, η ναυτιλία μας και οι ναυτικές -κάθε τόσο- τραγωδίες που μας βρίσκουν), στις ημέρες μας μόνον η ποίηση φαίνεται να μας προσφέρει, πού και πού, κάποιες εικόνες θαλασσινής ζωής, συνήθως γλαφυρής, ή (καμιά φορά) και γλυκανάλατης... Ισως γιατί πεζογράφοι δεν μπαρκάρουν, πια, σε ποστάλια και σε άλλα θαλάσσια ξύλα, προκειμένου να γνωρίσουν τον κόσμο, ίσως γιατί οι ναυτικοί σπάνια έχουν την δυνατότητα (ή το κουράγιο) να γράψουν τα δικά τους «λόγια της πλώρης».

Ένα, λοιπόν, αφήγημα όπως το παρόν, για τον βίο και την πολιτεία ενός ναυτικού που σταδιοδρόμησε και έφαγε τη ζωή του στα ποντοπόρα πλοία, είναι πολλαπλώς ευπρόσδεκτο και, δυστυχώς, ευφρόσυνο...

Ο Νίκος Α. Παπανάστου ξεκίνησε για τα καράβια από ένα ημιορεινό χωριό της Ηλείας, στις αρχές της δεκαετίας του '50, αναζητώντας εναγωνίως κάποια οδό επιβίωσης. Με τα χρόνια, και έχοντας τελειώσει τις σχετικές σχολές, δούλεψε κυρίως ως ασυρματιστής, όργωσε ωκεανούς και θάλασσες, ταξιδεύοντας με αυτά τα πλωτά κάτεργα (φέρετρα τα αποκαλούν οι ναυτικοί), για τα οποία οι ιθύνοντες επιμόνως προσπαθούν να μας πείσουν, επί έτη και έτη, πως οφείλουμε να είμαστε εθνικώς υπερήφανοι: πρόκειται για ποντοπόρα πλοία (φορτηγά και άλλα), ελληνικής πλοιοκτησίας!

Τώρα ο Παπανάστου, συνταξιούχος πια, προβαίνει σε μια πολύτιμη κατάθεση (όχι μόνον αφηγηματική...), όπου εκθέτει, με απίστευτες λεπτομέρειες, τα του ναυτικού του βίου -αλλά και την γενικότερη λεηλασία της προσωπικής του ζωής: έπρεπε να προικίσει και να παντρέψει αδελφές, να νοιαστεί για τους γονείς, να περιθάλψει συγγενείς, να φροντίσει τα χτήματα, το χωριό- ακριβώς όπως επέβαλλαν, κάποτε, τα ήθη στον Μοριά...

Μπάρκαρε, λοιπόν, συνεχώς -και θαλασσοδερνόταν σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της Γης. Τον κατέτρωγε, πάντως, μια ασίγαστη περιέργεια να δει και να γνωρίσει τον κόσμο, είχε πάθος να τον περιγράψει- πράγμα που τελικά θα καταφέρει χάρις και στην εκπληκτική του μνήμη.

Μέσα από λιτές (και θα έλεγα: αθώες) περιγραφές ο αναγνώστης γνωρίζει έναν άγνωστον και συναρπαστικό κόσμο. Το βιβλίο αποπνέει ένα άρωμα αυθεντικότητας και ομορφιάς. Βρίθει, κυριολεκτικά, από ακριβέστατες και ποιητικότατες περιγραφές θαλασσών και τόπων -εκείνο, όμως, που βαραίνει είναι οι άνθρωποι: αυτούς που συναντά στα λιμάνια, στα καταστήματα, στην απώτατη ενδοχώρα, κυρίως δε αυτοί που αποτελούν το εκάστοτε πλήρωμα του καραβιού.

Το πλήρωμα ζει υπό συνθήκες όχι απλώς άθλιες, αλλά πραγματικά ανατριχιαστικές, σε εκείνες (τουλάχιστον!) τις καταραμένες δεκαετίες υφίσταται μιαν ανελέητη εκμετάλλευση -ενώ δεν υπάρχει διεθνές σαράβαλο, που να οδεύει προς διάλυση, και να μην σπεύσουν να το αγοράσουν Έλληνες εφοπλιστές, για τη δόξα (φυσικά!) της ελληνικής ναυτιλίας...

«Κωλοβάπορο», «ναυάγιο», «κάτεργο» είναι μερικοί μόνον από τους χαρακτηρισμούς, που τα πληρώματα αποδίδουν στα θαλάσσια ξύλα των εφοπλιστών μας -ενίοτε κι εκείνων με τα ηχηρά ονόματα. «Η σκουριά, ολόκληρες φόλες, κατατρώει τα πάντα -όλα σάπια, σαράβαλα», διαπιστώνουν επισήμως οι μηχανικοί.

Στα νύχια μπαίνει το κατράμι και τ' ανάβει,

χρόνια στα ρούχα το ψαρόλαδο μυρίζει...

Εννοείται ότι πάντοτε (μέχρι και των ημερών μας, ακόμη) αυτά τα σαράβαλα κρίνονται αρμοδίως αξιόπλοα!

Ταξίδια του μεγάλου τρόμου -και το τόξο μεγίστου κύκλου (ώστε να διανυθούν λιγότερα μίλια) να μην επιτυγχάνεται πάντα. Συναρπαστικές περιγραφές τυφώνων, που ανακαλούν στη μνήμη κείμενα του Τζόζεφ Κόνραντ, μπλέκονται με μαγευτικούς πλόες διωρύγων, την είσοδο στις μεγάλες λεκάνες των ποταμών του Καναδά για το πέρασμα στις φημισμένες Λίμνες, ή την συνάντηση των αιωνίων τεράτων, ήτοι των ρευμάτων του Κούρο Σίβο και του Όγια Σίβο -αυτά και άλλα πολλά συναρπάζουν και αιχμαλωτίζουν τον αναγνώστη, όπως συνάρπαζαν και αιχμαλώτιζαν τον αείμνηστο ποιητή, τον υπερπόντιο ασυρματιστή Νίκο Καββαδία (τους στίχους του οποίου και παρεμβάλλουμε):


Η λαμαρίνα!.. η λαμαρίνα όλα τα σβήνει.

Μας έσφιξε το Kuro Siwo σα μια ζώνη...

Παρά τους κινδύνους, τις αντιξοότητες, την άγρια, αισχρή και αχρεία εκμετάλλευση, το πλήρωμα θα αγαπήσει στο τέλος αυτά τα θαλάσσια φέρετρα. Θεωρεί το καράβι δικό του, αλλά και τόπο ιερό -ένα είδος ναού. Μέσα εκεί ζει μια κοινωνία περίεργη, άνιση, με προσδοκίες και όνειρα για μια καλύτερη ζωή, που βαυκαλίζεται με την ελπίδα ότι η καθημερινή αυτή λεηλασία, τα απάνθρωπα ταξίδια, οι αρρώστιες, οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν δεν αποτελούν, παρά μια προσωρινή παρένθεση... Μερικοί τα καταφέρνουν και ξεφεύγουν, λίγοι θα αφήσουν τη ζωή τους μεσοπέλαγα, οι περισσότεροι καταντούν σαράβαλα, σέρνονται (σακατεμένοι, συνήθως) μέχρι την γλίσχρα σύνταξη και τις άγρια κουτσουρεμένες παροχές.

Κι όμως! Όταν έρχεται επιτέλους η ώρα να ξεμπαρκάρουν, νιώθουν άβολα (στην στεριά δεν μπορούν να περπατήσουν, καν!), μελαγχολούν, αποχωρίζονται δακρυσμένοι τους συντρόφους τους. Τους εύχονται Καλές Θάλασσες και, απερχόμενοι, νοσταλγούν καθ' όλο το υπόλοιπο του βίου τους την θάλασσα, την οποία αισθάνονται (κυριολεκτικά) εις το διηνεκές να τους κράζει:

Σαλπάρουμε! Μας περιμένουν στο Μπραζίλι...

ΗΛΙΑΣ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/07/2002







ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι αναγνώστες γνωρίζουν τον Νίκο Καββαδία (το όνομά του έχει περάσει τα σύνορα της Ελλάδας), τον Δημήτρη Αντωνίου, τον Βασίλη Λούλη, ναυτικούς που ασχολήθηκαν με την ποίηση και την πεζογραφία, και πιθανότατα τους νεότερους Φάνη Φαντέμη, Γιώργο Κακουλίδη, Κώστα Δουράλα, Βασίλη Ιωακείμ, Μιχάλη Κατακατσάνη, Γεωργία Δαλιανά, που συνέχισαν βαδίζοντας στα βήματά τους. Κατά καιρούς εμφανίζονται στα βιβλιοπωλεία ποιητικές συλλογές ή μυθιστορήματα ναυτικών που όμως χάνονται μέσα στην πλημμυρίδα των εκδόσεων. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το αφήγημα του Νίκου Παπανάστου Τόξο μεγίστου κύκλου, το οποίο πήρε έπαινο πεζογραφίας στον διαγωνισμό Νίκου Καββαδία του υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας. Ο συγγραφέας γεννήθηκε το 1931 στο Μουζάκι της Ηλείας, και αφού υπηρέτησε ως ασυρματιστής σε πολλά ποντοπόρα πλοία, μεταπήδησε στη στεριά εργαζόμενος στην Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας.

Η νοσταλγία της θαλασσινής ζωής - διαβάζουμε στο βιογραφικό του - όμως και η συνεχής επαφή του με το ναυτικό στοιχείο τον ώθησαν σε πρόωρη παραίτηση από το Δημόσιο και σε επανάκαμψη στους ωκεανούς. Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε περιόδους και πολλά μικρά κεφάλαια τα οποία χαρακτηρίζουν τις φάσεις της σταδιοδρομίας του αφηγητή: Πρώτο μπάρκο, Πρώτες γεύσεις από ξένους τόπους, Ατλαντικός, Αβάνα, Κόκκινα φανάρια, Στα πλοκάμια του κυκλώνα, Πουέρτο Ρίκο, Βαλτιμόρη, Νέα Υόρκη, Γνωριμία με τον Ειρηνικό, Ταξίδι μέσα στο πούσι, Νέα Ορλεάνη, Γνωριμία με το Νίκο Καββαδία, Πέρας θητείας, Τυφώνας Φρέντα, Σαϊγκόν, Ιαπωνία, Αλεξάνδρεια, Βομβάη, Είσοδος στις Μεγάλες Λίμνες, Στα βάθη του Μισισιπή, Διάπλους του στενού του Μαγγελάνου, Βενετία, Προσάραξη, Πορεία για το νεκροταφείο βαποριών.

Στο ακροτελεύτιο μέρος που τιτλοφορείται «Τελική πορεία» υπάρχει η αφήγηση για το δραματικό τέλος ενός περήφανου ποντοπόρου καραβιού που ρίχτηκε στην ακτή, τη γεμάτη με σιδερένια κουφάρια και παλιοσίδερα.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου περνάει όλη η ζωή του αφηγητή στη θάλασσα και στη στεριά (γάμος, παιδιά) και όλη η ιστορία της Ελλάδας από τον εμφύλιο ως τη δεκαετία του '90, ήθη και έθιμα (π.χ. η προικοδότηση των ανύπαντρων αδελφών από τους αδελφούς), πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Μολονότι η λογοτεχνικότητα της γραφής δεν φτάνει σε υψηλά επίπεδα (άλλωστε δεν ήταν αυτή η πρόθεση του συγγραφέα) και παρ' όλο που δεν υπάρχει καμιά αφαίρεση - όλα τα μικρά και ασήμαντα συμβάντα αναφέρονται -, το αφήγημα έχει σημαντική αξία, δεδομένου ότι δίνει μια πληθώρα πληροφοριών για τη ζωή στα καράβια, χρήσιμες σε όσους δεν είχαν την τύχη να γευτούν τις χαρές και τις λύπες της θάλασσας. Ασφαλώς πρόκειται για ένα βιβλίο αξιοπρόσεκτο και αξιανάγνωστο.

Κριτικές