Ιστορία της Τέχνης στην Ελλάδα ΙΙ

[...] ο 18ος είναι ο αιώνας της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης -που αναπόφευκτα θα οδηγήσει στη δημιουργία της έννοιας του «Νεοέλληνα»- και της οικονομικής ανόρθωσης του υπόδουλου γένους, η οποία προωθείται από τις ισχυρές κοινότητες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό· είναι ο αιώνας που επέφερε το δυτικό προσανατολισμό της ελληνικής κοινωνίας. Για πρώτη φορά η Τέχνη αποκτά κοσμικό χαρακτήρα και οι παραστάσεις γίνονται ολοένα και πιο ρεαλιστικές. Αυτονόητο είναι ότι η Ελληνική Επανάσταση θα επιταχύνει αυτήν την εξέλιξη, ενώνοντας τις γεωγραφικές περιοχές και συνδυάζοντας διάφορα εικαστικά είδη δυτικής και ανατολικής προέλευσης, τη λαϊκή και τη θρησκευτική τέχνη, σε μια γλώσσα που με τον καιρό θα καταστεί η «κοινή» γλώσσα των καλλιτεχνών για βασικά σημεία (όπως το θέμα, η τεχνοτροπία και το νόημα), που είχε ως αποτέλεσμα να προσελκύσει το ευρύτερο ελληνικό κοινό.

Από τον Πρόλογο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Καθώς το ερευνητικό ενδιαφέρον των ιστορικών της τέχνης στρέφεται σήμερα με πιο απενοχοποιημένο τρόπο στις απαρχές του φαινομένου της νεοελληνικής τέχνης, με ενδιαφέρον ανοίγει κανείς μια νέα έκδοση γιά τον 18ο και 19ο αιώνα. Αποζητά μια νέα ανάγνωση, ένα νέο βλέμμα στα προεισόδια της μοντέρνας τέχνης στην Ελλάδα, τη φλέβα μιας πολύπαθης ταυτότητας. Η ευθύνη του ιστοριογράφου είναι μεγάλη όση και η δυσκολία της αναδίφησης σε προσωπικά και συλλογικά δεδομένα μιάς εποχής που το βίωμά της ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως από προηγούμενους ερευνητές. Από την άλλη πλευρά, ο αναγνώστης απαιτεί συνοπτικό νόημα, προσανατολισμό, στίγμα. Η επιλογή του μελετητή είναι δύσκολη.



Περιεκτικά κείμενα



Στον νέο τόμο που παρέδωσε ο Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου, καθηγητής Ιστορίας Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, φαίνεται πως ακολούθησε την μέση οδό, που κατά πολλούς είναι και η βασιλική. Κατέθεσε ένα εύστοχο εγχειρίδιο, σχετικά συνοπτικό, γραμμένο με αμεσότητα, παιδευτική μέθοδο, οικονομία γραφής, περιεκτικά κείμενα. Η μεγάλη του συνεισφορά είναι ότι συστηματοποιεί το υλικό και ανοίγει δρόμους για την έρευνα εγκαινιάζοντας έναν διάλογο σε αντικειμενική βάση. Μ’ αυτή την έννοια, ο διευθυντής σήμερα του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, αποδέχεται το προϋπάρχον πλαίσιο αναφοράς, δεν αποκρύπτει τις εγγενείς δυσκολίες του εγχειρήματος παρά ωθεί σε νέο βάθος την έρευνα αυτής της μεταβατικής περιόδου.

Ξεκινά ορίζοντας τον πολιτικό χάρτη της Ελλάδας στον 18ο αιώνα, αναφέρεται στο κίνημα του Διαφωτισμού, το φάσμα της μεταβυζαντινής τέχνης, τις λαϊκότροπες και κοσμικές εκφράσεις της. Εστιάζει στην τέχνη των Επτανήσων, τη γέννηση του κλασσικισμού γιά να περάσει στην ανάλυση του 19ου αιώνα, τη Σχολή του Μονάχου και την εμφάνιση του μοντερνισμού.

Ο Παπανικολάου είναι σαφής ως προς το ακανθώδες. Κάποια επιμέρους κεφάλαια εξηγούν χωρίς περιττές παρεκβάσεις το κοινωνικό πλαίσιο της μεταλλαγής της μεταβυζαντινής τέχνης στο νεοελληνικό, δυτικότροπο ύφος.

H γλώσσα είναι εύληπτη, δεν καταλήγει σε ακαδημαϊκές κατηγοριοποιήσεις και δυσνόητα σχήματα, δεν απεραντολογεί σε μακροσκελείς αναλύσεις.

Oλα τα παραπάνω συνηγορούν σ’ ένα έργο που θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει διδακτέα ύλη στην ανώτερη εκπαίδευση, καθώς επιπλέον αποδίδεται ισορροπία στη σύνθεσή του. Αλλά και το ευρύτερο κοινό μπορεί να κατατοπιστεί με αρκετή ακρίβεια ειδικά πάνω στην τέχνη του 19ου αιώνα.

Η μεταμοντέρνα συνθήκη ώθησε τον συγγραφέα να αναστοχαστεί και να ανασυνθέσει παλαιότερες μελέτες ιστορικών τέχνης πάνω στο ίδιο αντικείμενο. Eτσι η συμπαράθεση κειμένων όπως π.χ. των Μ. Χατζηδάκι, Χ. Χρήστου, A. Προκοπίου, Ν. Χατζηνικολάου, Τ. Σπητέρη κ.ά. είναι εύστροφη, καθώς δεν τα προωθεί ως υπερασπιστική γραμμή στις απόψεις του. Το ίδιο ισχύει για την ενσωμάτωση ενός κεφαλαίου γιά την τεχνοκριτική της εποχής, αφού τα έργα τέχνης δεν ολοκληρώνουν τον κύκλο τους χωρίς την πρόσληψή τους.

Αν και η αναφορά στους πρωτοπόρους καλλιτέχνες της εποχής είναι συνοπτική, χωρίς επισταμένες τεχνοκριτικές αποτιμήσεις, το κεφάλαιο για τους ξένους καλλιτέχνες στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ευπρόσδεκτο, καθώς αφορά σε πρωτόλεια, σημαντική διατριβή του ιδίου.



Η πρωτόλεια έρευνα



Κάπου εδώ οφείλουμε να σταθούμε λίγο για ορισμένες απαραίτητες διευκρινήσεις. Η εύστοχη ανασύνθεση μιας εποχής και της δημιουργικής της έκφρασης αποτελεί ένα μεγάλο τμήμα επιτυχίας του ιστοριογράφου. Ωστόσο ένα άλλο χρέος και συνεισφορά αποτελεί η πρωτόλεια έρευνα που συχνά αναδιατάσσει άρδην το τοπίο. Στο εξωτερικό τέτοιες προσπάθειες αποτελούν πεδίο σκληρού ανταγωνισμού κι αποφέρουν σημαντικούς καρπούς. Η ανακάλυψη νέων γραμμάτων του VaGogh, η οικογενειακή αλληλογραφία της οικογένειας του Degas, η πρόσφατη ανεύρεση νέων έργων του Malevich, ξαναγράφουν στην κυριολεξία την ιστορία τέχνης. Στην Ελλάδα ελάχιστοι ιστορικοί επιχειρούν. Υπό αυτό το πρίσμα ομολογούμε χάρις στην προσπάθεια των πρωτοπόρων όπως π.χ. του Ε. Κ. Φραντζισκάκη, που το 1957, σε μια έκδοση της Εμπορικής Τράπεζας συντάσσει μια από τις πρώτες ιστορίες των Eλλήνων ζωγράφων του 19ου αι., αναζητώντας ακόμη και προφορικές μαρτυρίες για τους καλλιτέχνες που μελετά. Παραθέτει π.χ για τον «γλυκύθυμο» ζωγράφο Ν. Ξυδιά τη σημαντική μαρτυρία του φίλου του, κ. Δελαπόρτα, ότι ήταν μαθητής του Corot. Το ύφος της ιστοριογραφίας του συμπλέει με την εποχή του κι είναι πολύτιμο. Παρακολουθεί με ευσπλαχνία τα δεινά των καλλιτεχνών, αποδίδει το ήθος και την καλλιτεχνική τους έγνοια. Αλλά πώς να μη συγκινηθεί κανείς και με τον μεγάλο πρωτοπόρο Αγγελο Προκοπίου, προνομιακό συνομιλητή του ιδρυτή του Bauhaus, Gropius ή του Mondrian, όταν σ’ έναν συννεφιασμένο ουρανοξύστη στην Ν. Υόρκη, αναζητά την καταγωγή του νατουραλισμού στη φιλοσοφία του Δημόκριτου και του Επίκουρου; Βαθύς στοχαστής, ερευνητής της νεοελληνικής τέχνης, αλλά και μοντερνιστής. Εγραψε 18 βιβλία για την τέχνη απο το ’31 ώς το ’61. Μακάρι να τα επανέκδιδαν...

Eχει ενδιαφέρον να δει κανείς το πώς η ιστοριογραφία αλλάζει με τις εποχές. Στο βιβλίο του ’57 π.χ. κυριαρχεί η προσωπογραφία, η σπίθα της ψυχής στο βλέμμα. Στη σημερινή έκδοση «Αδάμ» που φιλοξενούνται 254 έργα, η επιλογή είναι φυσικά πολυσυλλεκτική.

Το βέβαιο είναι ότι θα ήταν παιδαριώδες να αναζητήσει κανείς την πανάκεια σε ένα έργο και μάλιστα ιδιαίτερα δύσκολο, όπως είναι η καταγραφή της ιστορίας τέχνης. Η σύγχρονη λογική απαιτεί τη συνύπαρξη των καταγραφών, της καθεμιάς με τη διορατικότητα και το άρωμά της.

Βασιλική Σαριλάκη (ιστορικός τέχνης)

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20/7/2003