Φιλοσοφικά προβλήματα

Και η δεύτερη σειρά μελετών που συγκεντρώνονται σ' αυτόν εδώ τον τόμο (α΄ έκδ. 1958 με τον τίτλο: Φιλοσοφία και Παιδεία) αναφέρεται στα κύρια θέματα της μακρόχρονης και πολύμοχθης εργασίας μου: Πώς μας συγκινεί η ομορφιά και γιατί την αναζητούμε; Ποιο είναι του ηθικού βίου το νόημα και πώς ελέγχεται η αρετή; Πώς και πότε αποκτούμε έγκυρη γνώση ενός (φυσικού ή ιστορικού) αντικειμένου; Τα πορίσματα των ερευνών μου στους τρεις αυτούς τομείς της φιλοσοφικής προβληματικής τα δημοσίευσα στα βιβλία μου: Αισθητική (ε' έκδ. 1976), Ηθική (γ' έκδ. 1970) και Γνωσιολογία (γ' έκδ. 1973).
Το γεγονός ότι, πριν δώσω μέσα στους τόμους εκείνους οριστική μορφή στις σκέψεις μου, είχα δοκιμάσει να τις συντάξω και να τις παρουσιάσω πιο απλά και πιο συνοπτικά στα προγενέστερα βιβλία μου: Τριλογία του Πνεύματος (1928), Περί Τέχνης (1930), Περί Ηθικής (1932) και Περί Επιστήμης (1937), καθώς και ότι, και μετά την έκδοση των τριών μεγάλων (σε έκταση) τόμων, δεν έπαψα να ασχολούμαι εντατικά με τα ίδια πάντοτε προβλήματα, παρά διαρκώς δημοσιεύω μικρότερες μελέτες σαν αυτές εδώ, που αποτελούν εμβαθύνσεις, επεκτάσεις, συμπληρώσεις ή και αναθεωρήσεις των βασικών ιδεών μου, δε χρειάζεται -νομίζω- εξήγηση. Οι στοχαστικοί γνωρίζουν από προσωπική πείρα ότι μοίρα και προνόμιο του ανθρώπου είναι μόνο ν' αρχίζει μια πνευματική εργασία, όχι και να την τελειώνει. Μια και μπήκε μέσα του ο ευλογημένος δαίμονας της φιλοσοφικής ανησυχίας, δε θα αξιωθεί την ανάπαυση όσο ζει και όσο δουλεύει το μυαλό του. Θα έρχεται και θα ξανάρχεται στα ίδια ζητήματα, πότε για να βεβαιώσει με καινούργιο έλεγχο τις ιδέες που υποστηρίζει, πότε για να φέρει στο φως μιαν απαρατήρητη ωστώρα άποψη ή να προσθέσει μια λεπτομέρεια που είχε παραλείψει, ακόμη και για να διορθώσει ένα λάθος ή να παραδεχτεί μια πλάνη. Αυτό θα πει επιστήμη: ακατάπαυτη θεώρηση και αναθεώρηση των ζητημάτων, διαρκής τοποθέτηση και ανατοποθέτηση των προβλημάτων, ατελείωτη εξέταση και ανεξέταση των λύσεων. Ο φιλόσοφος σαν εραστής (όχι κάτοχος) της σοφίας είναι καταδικασμένος να μη σταματάει ποτέ σ' αυτό τον ατέρμονα δρόμο. Αλλά και να θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισμένο που του έλαχε ένας τόσο δύσκολος κλήρος.
Αφού στα ίδια προβλήματα (του ωραίου, του αγαθού, του αληθούς) αναφέρονται, θα έπρεπε ίσως και τούτη τη σειρά των μικρών δοκιμίων μου (όπως και τη Φιλοσοφία κ' Παιδεία, β' έκδ. 1977) να μην τη δώσω στη δημοσιότητα σε χωριστό τόμο, αλλά να περιμένω την ευκαιρία μιας νέας έκδοσης των τριών μεγάλων έργων μου, για να εντάξω εκεί τις νέες σκέψεις κοντά στις παλαιές (όπως έγινε ήδη για άλλα δημοσιεύματά μου). Αυτό όμως θα έκανε ογκωδέστερους εκείνους τους πολυσέλιδους τόμους και θα αποθάρρυνε τους φιλομαθείς να τους διαβάσουν ως το τέλος, ή και απλώς να τους πλησιάσουν. Γι' αυτό προτίμησα να τους αφήσω ανέπαφους και να συγκεντρώσω σε ξεχωριστά βιβλία τις μικρές μελέτες όπου ο ερευνητικός αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει, εάν θέλει να προχωρήσει περισσότερο στη σπουδή του κάθε ζητήματος και να παρακολουθήσει το συγγραφέα στις νεότερες αναζητήσεις του. [...]
Τη δική μου θεώρηση των φιλοσοφικών θεμάτων ονομάζω ανέκαθεν ΚΡΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ για να επισημάνω τη μέθοδο που ακολουθώ στις έρευνές μου. Το εισαγωγικό μελέτημα εξηγεί τί σημαίνει το επίθετο "κριτική" στην περίπτωσή μας. Σημαίνει αυτοπεριορισμό και πειθαρχία στη σκέψη. Σημαίνει ακόμα την απόφαση τις ιδέες μας να μην τις εξαγγέλλουμε δογματικά ούτε να τις επιβάλλουμε αυθαίρετα, παρά να είμαστε πάντοτε πρόθυμοι να τις θέτουμε σε ελεύθερη συζήτηση και αυστηρό έλεγχο, έτοιμοι να τις αποσύρουμε αμέσως όταν η βάσανος αποδείξει το ψεύδος τους. Μια τέτοια αρχή αποτελεί όχι μόνο μια διανοητική, αλλά και μιαν ηθική τοποθέτηση, που εύκολα δεν την παίρνει, και όταν την πάρει, εύκολα δεν την τηρεί με συνέπεια ο από τη φύση του αδύνατος άνθρωπος. Να τον γυμνάσουν σ' αυτό το ωραίο άθλημα είναι ο βαθύτερος σκοπός των μελετών τούτου του τόμου. Πραγματική μάθηση είναι όχι ν' αποθηκεύουμε βέβαιες έστω γνώσεις, παρά να διδαχτούμε την ορθή μέθοδο πώς να τις αποκτούμε μόνοι μας. [...]