ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ

Το "Ευρετήριο των Βυζαντινών Τοιχογραφιών", που οραματίσθηκε ο Μανόλης Χατζηδάκης πριν από τρεις δεκαετίες και πλέον, δεν είχε την επιτυχία που περιμέναμε όσοι είχαμε θέσει τις βάσεις του σε δύο συναντήσεις στην Αθήνα, το 1982 και το 1983. Πολλά κράτη εδήλωσαν κατά καιρούς ενδιαφέρον να μετάσχουν αλλά σήμερα δύο μόνο σειρές προχωρούν, η ιταλική και η ελληνική. Της ιταλικής εξεδόθη τελευταίως ο πρώτος τόμος, αφιερωμένος στην Umbria, και ετοιμάζονται άλλοι δύο.
Η ελληνική σειρά ξεκίνησε με τα Κύθηρα (1997) που μεταφράσθηκαν και στα αγγλικά (2003). Η έκδοση ενός τόμου αφιερωμένου στην Τήλο, την Σύμη και την Χάλκη, που είχε αναγγελθεί από δωδεκαετίας, καθυστερεί ανεπίτρεπτα. Ελπίζεται το κείμενο να ολοκληρωθεί εντός του έτους. Το 2010 εξεδόθη ένας πολύ χρήσιμος τόμος για τα πρώιμα εικονογραφικά προγράμματα στο Άγιον Όρος (Ν. Τουτού - Γ. Φουστέρη, Ευρετήριον της μνημειακής ζωγραφικής του Αγίου Όρους, 10ος-17ος αιώνας) και τώρα εκδίδεται επιτέλους, μετά από πολλές καθυστερήσεις για τις οποίες νιώθω υπεύθυνος και εγώ, ο τόμος για τις βυζαντινές τοιχογραφίες της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης. Περιλαμβάνονται, σύμφωνα με τις αρχές του Ευρετηρίου, όλα τα μνημεία από τα μέσα του 7ου έως τον 15ο αιώνα ασχέτως της εκτάσεως και της σημασίας του γραπτού τους διακόσμου. Ας σημειωθεί εδώ ότι στον Νομό Δράμας, τον πτωχότερο της περιοχής σε βυζαντινά μνημεία, δύο εκκλησίες, η Αγία Σοφία στην πόλη της Δράμας και ο Άγιος Παντελεήμων στην Προσοτσάνη, πιθανότατα διατηρούν τοιχογραφίες, κρυμμένες κάτω από τα επιχρίσματα των εσωτερικών επιφανειών. Στην Αγία Σοφία, τρουλλαίο ναό με περίστωο του 10ου μάλλον αιώνος στο κέντρο της Δράμας, βυζαντινές τοιχογραφίες σώζονται ενδεχομένους στην καμάρα του βήματος, όπως δείχνουν χρώματα σε σκοτεινούς τόνους, που διακρίνονται αμυδρά κάτω από τα ασβεστώματα. Στον Άγιο Παντελεήμονα Προσοτσάνης, μονόχωρο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό του 13ου αιώνος, υπολείμματα των τοιχογραφιών του ήταν ακόμη ορατά πριν από μερικά χρόνια στο ανατολικό σκέλος, πάνω από τον βορειοανατολικό πεσσότοιχο.
Τα κείμενα του Συντάγματος για την ζωγραφική οφείλονται στην κ. Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή, που υπηρέτησε επί πολλά έτη στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, οι εισαγωγές για την Ιστορία και την αρχιτεκτονική της περιοχής, καθώς και τα ευρετήρια, στον Καθηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης κ. Κωνσταντίνο Τσουρή, με μακρά θητεία στην ίδια Εφορεία· τους ευχαριστώ και τους δύο ιδιαιτέρως. Η φωτογράφηση των μνημείων έγινε από τον κ. Νικ. Κασέρη, η σχεδίαση των περισσοτέρων από την αρχιτέκτονα κ. Γιώτα Ζαχοπούλου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην κ. Ευαγγελία Κυπραίου που επιμελήθηκε την έκδοση και στον κ. Αντώνη Μπουλούκο και το προσωπικό του τυπογραφείου του για την άρτια εμφάνιση του βιβλίου. Ευχαριστώ επίσης για την συμβολή τους στο εγχείρημα την κ. Ιωάννα Μπίθα, τους συναδέλφους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ιδίως τον πρώην προϊστάμενο της αρμοδίας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Νίκο Ζήκο και την παλαιά μου μαθήτρια κ. Σταυρούλα Δαδάκη, Έφορο Αρχαιοτήτων Καβάλας, καθώς και τις θρησκευτικές αρχές που στήριξαν την προσπάθειά μας.
Η Ανατολική Μακεδονία και η Δυτική Θράκη εδεινοπάθησαν ιδιαιτέρως κατά την μακραίωνη ξενική κατοχή, καί αυτό είναι ιδιαιτέρως εμφανές στις εκτενείς καταστροφές του μνημειακού τους πλούτου. Ο ανά χείρας τόμος θα βοηθήσει, ελπίζομε, στην καλύτερη γνώση, πλην των προβεβλημένων μνημείων, όπως η Κοσμοσώτειρα στην Βήρα, η Μονή Προδρόμου Μενοικείου όρους και η Μη-τρόπολη των Σερρών, των απόμερων και παραγνωρισμένων ναών που διατηρούν μέρος μόνο του αρχικού τους διακόσμου.
Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος