Ένα σκοτεινό δωμάτιο 1967-1974

Μόλις τελείωσα το βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά «Ένα Σκοτεινό Δωμάτιο» και οφείλω να ομολογήσω ότι έμεινα εντυπωσιασμένος. Θεωρώ ότι έχει κάνει εξαιρετική δουλειά σε όλα τα επίπεδα. Με μετέφερε στο «τότε» αλλά με ένα τρόπο τελείως διαφορετικό από αυτόν που το έζησα. Ενώ είχα μια κάπως αμυδρή εικόνα της όλης κατάστασης μέσα στην οικογενειακή ασφάλεια, μου έδωσε μία ολοκληρωμένη (κατά το δυνατόν) άποψη των τότε τεκταινομένων αλλά όχι μόνο στην Ελλάδα. Διασύνδεσε την τότε ελληνική πραγματικότητα με τον διεθνή χώρο, μου έδειξε το πώς οι επιδιώξεις των ιθυνόντων της δικτατορίας «έμπλεκαν» με τις επιδιώξεις των τότε ισχυρών και πώς οι τελευταίες κατάφερναν εν τέλει να επικρατούν, χωρίς η σχέση «αιτίου – αποτελέσματος» να γίνεται πάντοτε αντιληπτή από τους στρατιωτικούς ηγέτες της χώρας μας. Εξαιρετικής σημασίας η παρουσίαση των θέσεων των πολιτικών, οι σκέψεις τους για τις καταστάσεις που εκτυλίσσονταν μπροστά τους, οι προβλέψεις του αμερικανικού παράγοντα για το μέλλον τους, η ανάπτυξη όλων των συσχετισμών και σχεδιασμών εντός και εκτός Ελλάδος. Η παρουσίαση του ηχητικού ντοκουμέντου της συνεδρίασης των στρατιωτικών για το θέμα της Κύπρου είναι ανυπέρβλητη, πραγματικά ανοίγει τα μάτια του αναγνώστη δείχνοντάς του πράγματα που σίγουρα δεν τα περίμενε. Η παραπλάνηση του ισχυρού άνδρα Ιωαννίδη από τις ΗΠΑ είναι νομίζω το σημείο όπου πραγματικά φαίνεται η διαφορά των δύο χωρών εκείνη την στιγμή. Οι ΗΠΑ καταφέρνουν μία υποδειγματική παραπλάνηση του ανθρώπου ο οποίος, φύσει και θέσει, θα έπρεπε να είναι απρόσβλητος από αυτήν. Είχε όλη την ισχύ στα χέρια του, οι πληροφορίες τόσον από το πεδίο της Κύπρου όσο και από την Αγκυρα έφταναν συνεχώς και όμως εκείνος επέλεξε να εμπιστευτεί τις διαβεβαιώσεις των ΗΠΑ. Είναι κρίμα που ο συγγραφέας δεν κατάφερε να μιλήσει με τον Ιωαννίδη, να προσθέσει και την δική του άποψη για τα γεγονότα στο κρίσιμο αυτό σημείο αν και έκανε, από όσο ξέρω, ό,τι ήταν ανθρωπίνως δυνατόν. Από καθαρά λογοτεχνική άποψη, το κείμενο κυλά αβίαστα, παρ’ όλη την αναφορά σε τόσους πολλούς ανθρώπους, η ιστορία αποκτά σε κάποια σημεία μυθιστορηματική οντότητα, δημιουργείται δηλαδή ένα σύνολο που ευχαριστεί τον αναγνώστη ενώ συγχρόνως τον επιμορφώνει. Είναι τελείως διαφορετικό το να έχεις περάσει αυτή την ιστορία σε μικρή σχετικά ηλικία από το να διαβάζεις το πώς και το γιατί έγινε τελικά η κάθε ενέργεια ή το πώς και το γιατί δεν έγινε, όπως στην υπόθεση της Κύπρου. Η προσωπική επαφή του συγγραφέα με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (πλήν του Κίσσινγκερ ο οποίος μάλλον είχε καλούς λόγους να τον αποφύγει) δίνει την αληθινή στάση που κράτησαν και τις σκέψεις που έκαναν, σε αντιδιαστολή με τα όσα σκεπτόντουσαν οι κρατούντες τα ηνία της χώρας μας. Μετά το πέρας της αναγνώσεως, διάφοροι πρωταγωνιστές έπεσαν και άλλο στην αντίληψή μου (Ιωαννίδης, Γκιζίκης) και άλλοι ανέβηκαν (Αραπάκης, Καραμανλής). Δεν είναι οι μόνοι για τους οποίους το βιβλίο με έκανε να μεταβάλω άποψη αλλά είναι ίσως οι πιο σημαντικοί. Από πλευράς βιβλιογραφικών και άλλων αναφορών σίγουρα υπάρχει επάρκεια και είναι σαφής η προσπάθεια που έχει καταβληθεί από τον συγγραφέα σε αυτόν τον τομέα. Θεωρώ σημαντικό το ότι σε ελάχιστα σημεία του βιβλίου μπορεί κανείς να διαγνώσει τις προσωπικές θέσεις του συγγραφέα. Μοιάζει σαν να θέλει να αφήσει τον αναγνώστη να καταλήξει στα δικά του συμπεράσματα που είναι και το σημαντικό, βέβαια. Σαν το μόνο αρνητικό στο βιβλίο θα ανέφερα το ότι η περίοδος 1967-1973 αναπτύσσεται στο πρώτο τρίτο του βιβλίου ενώ το τελευταίο έτος (8,5 μήνες για να είμαι ακριβής) καταλαμβάνει τα δύο τρίτα αυτού. Το θεωρώ απόκτημα για όποιον ενδιαφέρεται για αυτή την ιστορική περίοδο.

Παραπλανητικός ο τίτλος. Αξίζει μόνο για την εξιστόρηση των γεγονότων στο στρατόπεδο της Αθήνας στη φάση της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο όπως και των εξελίξεων αμέσως μετά, με την επάνοδο της δημοκρατίας. Χαρακτηριστικές οι αναφορές στις αντιδράσεις των Ελλήνων επιτελών σχετικά με το ενδεχόμενο πολέμου με την Τουρκία και στο ρόλο των ΗΠΑ. Αξίζει να διαβαστεί μόνο γι αυτά.

Δεν αμφισβητώ την ιστορική αξία του, όμως με κούρασε σε μεγάλο βαθμό. Απαιτεί γνώσεις τις οποίες εγώ δεν κατέχω και δεν ήταν εύκολο να παρακολουθήσω τη ροή των γεγονότων, όπως και να κρίνω την ορθότητα των καταγραφών. Το τελείωσα ψυχαναγκαστικά αλλά δεν μου άφησε τίποτα.

Το πολυαναμενόμενο (μιας και η αναγγελία κυκλοφορίας του είχε αναγγελθεί πολλά χρόνια πριν) αυτό βιβλίο, αποτελεί την συνέχεια του παλαιότερου αντίστοιχου βιβλίου του Παπαχελά, το οποίο κάλυπτε τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις της περιόδου 1947-1967, με έμφαση στα έτη 1964-67 και το οποίο πλέον θεωρείται κλασικό. Το νέο βιβλίο δυστυχώς είναι κατώτερο των προσδοκιών μου. Αρχικά να πούμε ότι το περιεχόμενο στερείται μεγάλων εκπλήξεων διότι σε αντίθεση με το βιβλιο του 1997, όπου ο Παπαχελάς υπήρξε ο πρώτος στην ελληνική ιστοριογραφία που έκανε χρήση των αποχαρακτηρισμένων αμερικανικών εγγράφων, εδώ χρησιμοποιούνται ως επί των πλείστων έγγραφα που έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας από καιρό και έχουν αναδειχθεί και από άλλους ερευνητές (Ριζάς, Βαλντέν, Χατζηδάκης κ.α.), η δε σειρα Foreign Relations Of The United States είναι ελεύθερα προσβάσιμη στο διαδίκτυο για όλους! Από εκεί και πέρα, με έκπληξη παρατήρησα ότι παρόλο που με βάση τον τίτλο του βιβλίου, καλύπτεται υποτίθεται ολόκληρη η περίοδος 1967-1974, στην πραγματικότητα το 1967-1973 καλύπτει το 1/3 του βιβλίου και τα υπόλοιπα 2/3 είναι μόνο το έτος 1974 (με έμφαση στην πραγματικότητα στον Ιούλιο του ΄74). Η περίοδος Παπαδόπουλου καλύπτεται εντελώς επιδερμικά, ενώ είναι εμφανές σε όσους έχουν μελετήσει τα αρχεία Foreign Relations Of The United States, ότι γίνεται επιλεκτική χρήση εγγραφών με εμφανή μεροληπτική διάθεση του συγγραφέα. Δεν υπάρχει καν ξεκάθαρος στόχος στο βιβλίο, δεν κατανοούμε δηλαδή τι ακριβώς θέλει να παρουσιάσει ο συγγραφέας! Μια πλήρη μελέτη των ελληνοαμερικανικών σχέσεων τότε; Αυτο σε καμία περίπτωση δεν συμβαίνει! Μήπως την οπτική απλά των Αμερικανών τότε; Το παρασκήνιο ίσως; Στην πραγματικότητα, λίγο απ'όλα και στην ουσία τίποτα! Δείχνει πάντως να καθοδηγείται ο συγγραφέας αποκλειστικά από τα αμερινανικά έγγραφα και κάποιες συνεντεύξεις που πήρε από Αμερικανούς και Έλληνες ιθύνοντες, χωρίς να κάνει διασταύρωση με άλλες πηγές και βιβλιογραφία, με αποτέλεσμα σημαντικές παραλείψεις που αφορούν την περίοδο Παπαδόπουλου. Αντιθέτως η περίοδος Ιωαννίδη καλύπτεται πολύ αναλυτικά και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Φέρνει στο φως δε, για πρώτη φορά, μέρος των πρακτικών του κρίσιμου πολεμικού συμβουλίου του Ιουλίου του '74, το οποίο είχε μαγνητοφωνηθεί! Στα συν επίσης του βιβλίου, το γεγονός ότι έχει συμπεριλάβει QR codes με αποσπάσματα από μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις που του παραχώρησαν, καθώς και άλλα ηχητικά ντοκουμέντα. Εντούτοις, ακόμη και για την περίοδο Ιωαννίδη, αν κάποιος έχει μελετήσει επισταμένα την έγκυρη βιβλιογραφία για εκείνη την περίοδο, δεν θα βρεθεί μπροστά σε μεγάλες εκπλήξεις. Συμπερασματικά, ένα ενδιαφέρον και σημαντικό, πλην όμως όχι ρηξικέλευθο βιβλίο (όπως ήταν το παλιό του), το οποίο δεν προσφέρει σχεδόν τίποτα για την περίοδο 1967-73 και προσφέρει αρκετά για την περίοδο '73-'74.