Ψυχανάλυση και γραφή

Η θεμελιώδης έννοια στην ψυχανάλυση για την ερμηνεία της τέχνης είναι η μετουσίωση. Η μετουσίωση, με βάση τη θεωρία των ενορμήσεων του Φρόυντ, συνδέεται με τη διοχέτευση της σεξουαλικότητας, μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας, σε έναν κοινωνικά αναγνωρισμένο σκοπό. Είναι δυνατή όμως η ανάγνωση του ασυνειδήτου στο έργο τέχνης και ιδιαίτερα στο λογοτεχνικό κείμενο;
Στο ψυχαναλυτικό βλέμμα διαγράφεται μια τομή αναφορικά με την ερμηνεία της τέχνης. Η τομή αυτή συνίσταται στη μετάβαση από τις φροϋδικές καταβολές και την ανίχνευση της παθολογίας στο έργο τέχνης, όπου η μετουσίωση θεωρείται ο καθρέφτης που δύναται να αντανακλά και την παθολογία του δημιουργού, στη λακανική θεώρηση περί αποπαθολογικοποίησης του έργου τέχνης, καθώς η τέχνη δεν εκλαμβάνεται ως μόρφωμα του ασυνειδήτου αλλά ως ex nihilo δημιουργία.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Νίκος Παπαχριστόπουλος στο βιβλίο αυτό αναλύει διεξοδικά την έννοια της μετουσίωσης (sublimation), που είναι θεμελιακή στη φροϊδική ψυχανάλυση. Η έννοια αυτή έχει πίσω της μια μακρά ιστορία παρεξηγήσεων. Η κριτική που διατυπώνουν ορισμένοι θεωρητικοί της τέχνης καθώς και καλλιτέχνες, συνοψίζεται στην κατηγορία ότι η ψυχανάλυση εγείρει την αξίωση της ολικής αποκρυπτογράφησης του αινίγματος, που συγκροτεί τον ψυχισμό ενός δημιουργού και έτσι καταργεί την τέχνη. Ο συγγραφέας ορθά διαχωρίζει εδώ τη λεγόμενη εφαρμοσμένη ψυχανάλυση από τη θέση του ίδιου του Φρόιντ. Η πρώτη ψάχνει να βρει τις ρίζες μιας καλυμμένης ή και εμφανούς παθολογίας του δημιουργού στο περιεχόμενο του έργου του, υποστηρίζοντας μια πλήρη συνάφεια ανάμεσα σ' αυτό και το ασυνείδητο του. Ετσι το έργο είναι μια μορφή ικανοποίησης απωθημένων επιθυμιών του (compensation).

Σε αντίθεση με αυτό, ο συγγραφέας αναλύει λεπτομερώς όλα τα βασικά κείμενα του Φρόιντ αναφορικά με τη μετουσίωση, και τονίζει πως ο τελευταίος ουδέποτε λησμονεί να υπογραμμίσει την αβεβαιότητα αυτών των προσεγγίσεων των έργων τέχνης και να αναφέρει τα όρια της διαφορετικής ικανότητας μετουσίωσης των ατόμων. Ο στόχος του δεν προσανατολίζεται στην «ψυχογραφία» του δημιουργού μέσω του έργου του, ούτε και στην «ερμηνεία» του έργου μέσω της κλινικής βιογραφίας του δημιουργού.



Φρόιντ και ερμηνεία της τέχνης



Σύμφωνα με το συγγραφέα, ο Φρόιντ αναζητεί μέσω των αναλύσεων των (επί το πλείστον) λογοτεχνικών έργων κυρίως την εγκυρότητα του ψυχαναλυτικού λόγου, χωρίς ν' αψηφά την πρόθεση του συγγραφέα. Ετσι εντοπίζει το βασικό ρόλο των φαντασιώσεων στη δημιουργικότητα, αλλά συγχρόνως και τα όριά τους σε σχέση με τη συνειδητή πραγματικότητα. Ο συγγραφέας τονίζει ότι η ερμηνεία της τέχνης στον Φρόιντ εντάσσεται σε μια προοπτική εμβάθυνσης από τον ίδιο στην ψυχαναλυτική θεωρία, σε μια απόπειρα κατοχύρωσης του ψυχαναλυτικού λόγου επί της ερμηνείας της πραγματικότητας.

Σ' όλ' αυτά ο συγγραφέας δείχνει και τα όρια της παραδοσιακής φροϊδικής έννοιας της μετουσίωσης. Εδώ εντοπίζει και το σημαντικό βήμα που έκανε ο Λακάν στη λύση του προβλήματος. Γι' αυτόν, ένα έργο τέχνης αποτελεί μια αυτόνομη πρακτική, μια δημιουργία εκ του μηδενός, που έχει τη δική της συνοχή και η οποία οργανώνεται γύρω από ένα κενό, μια καταστατική έλλειψη. Αυτό σημαίνει τη ρήξη τής μέχρι τούδε παραγωγής νοήματος και την αδυνατότητα αναγωγής ενός έργου σε μια ασυνείδητη, νομοτελειακή, κλειστή συνοχή. Ο συγγραφέας αναλύει λεπτομερώς τα κείμενα των σεμιναρίων και των άρθρων του Λακάν που αναφέρονται στο έργο τέχνης. Εδώ ορθά αντικρούει την κριτική του Ντεριντά σε ορισμένα κείμενα του Λακάν, στα οποία του επιρρίπτει τη λογοκεντρική υποβάθμιση του λογοτεχνικού κειμένου. Ο συγγραφέας όμως αναφέρεται στη θεματοποίηση του ορίου της γλώσσας, που συνυφαίνεται με την αδυνατότητα του ομιλούντος υποκειμένου για άμεση, απόλυτη απόλαυση.

Συγκεκριμένα δείχνει τη σημασία της έννοιας του μερικού αντικειμένου - απορρίμματος, καθώς και αυτής του απόλυτου αντικειμένου, του πράγματος στην ψυχανάλυση, μέσω των οποίων γίνεται κατανοητή η κίνηση της επιθυμίας και της απόλαυσης κάθε υποκειμένου. Η μετουσίωση εκφράζεται έτσι μέσα από τις διαφορετικές δυνατότητες που έχουν τα υποκείμενα, να διαπραγματευθούν στην τέχνη, στην επιστήμη και στη θρησκεία το κενό το οποίο τα συγκροτεί. Το αντικείμενο της μετουσίωσης δεν είναι της τάξης της γνώσης, αλλά της βιωμένης έλλειψης.

Από την άλλη, το αντικείμενο τοποθετείται αρχικά πέρα από έναν χώρο της κοινωνικής ενσωμάτωσης της ενόρμησης, και δεν είναι λειτουργικό, εφόσον η μετουσίωση αναπαράγει ένα κενό, μια ρωγμή, στην καθημερινή συνοχή και βεβαιότητα των πραγμάτων. Δηλαδή, η αδυναμία πραγμάτωσης της απόλυτης απόλαυσης του Αλλου παράγει στο ομιλούν υποκείμενο ένα έλλειμμα ως ένα «απόρριμμα», γύρω από το οποίο εγγράφεται το έργον τέχνης μ' έναν ανεπανάληπτο, ιδιαίτερο τρόπο. Αλλά με τον ίδιο τρόπο εγγράφεται και το ίδιο το υποκείμενο, ως αυτό, που υπο-κείται πάντα ελλειπώς στο παιχνίδι των σημαινόντων, δηλαδή των λέξεων και των συμβόλων.

Ισως η τελευταία διατύπωση να είναι αινιγματική. Ο συγγραφέας διαφοροποιεί όμως σαφώς τις υπαρξιακές δομές της νεύρωσης και της διαστροφής από αυτή της μετουσίωσης, εφόσον στις δύο πρώτες το υποκείμενο απωθεί ή απαρνείται την έλλειψη που το συγκροτεί. Αλλά και στην περίπτωση της ψύχωσης ο συγγραφέας δείχνει την πρωτοτυπία των αναλύσεων του Λακάν αναφορικά με το έργο του Τζέιμς Τζόις. Το έργο του τελευταίου δεν αποτελεί ένα παραλήρημα, εφόσον ο ίδιος απολαμβάνει με δημιουργικό τρόπο, μέσω της Γραφής του, τα όρια της γλώσσας, το ανοίκειο των λέξεων. Ο ύστερος Λακάν τονίζει δε την παραδοξότητα, το μη αναλύσιμο του συμπτώματος του Τζόις, που έγκειται στο ότι ο τελευταίος αγγίζει τα όρια του ασυνείδητου, μέσα από το «ξόδεμα» του σημαίνοντος, επέκεινα του εγκλωβισμού στις προσταγές της υπαρκτής κοινωνίας.

Ο συγγραφέας πραγματοποίησε με αυτό το βιβλίο ένα αξιόλογο έργο, που έρχεται να αναπληρώσει ένα μεγάλο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Το βιβλίο αποτελεί έτσι μια συνεισφορά στην ορθή κατανόηση της σχέσης της ψυχανάλυσης με την τέχνη και τη θεωρία του πολιτισμού.



ΘΑΝΟΣ ΛΙΠΟΒΑΤΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/12/2005