Ανώνυμες ιστορίες

Πέντε άνθρωποι πορεύονται στα μονοπάτια μιας από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ελληνικής ιστορίας και συνθέτουν ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, γεμάτο πλοκή, απίστευτες ανατροπές και συνταρακτικές προσωπικές περιπέτειες. Από την καταστροφή του '22 ώς το έπος της Αντίστασης, την τραγωδία του Εμφύλιου και τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια μιας Ελλάδας που προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της, οι άνθρωποι αυτοί βιώνουν με τρόπο συγκλονιστικό όλα τα μεγάλα γεγονότα που εξελίσσονται στο περιθώριο της δικής τους ζωής. Και συνεισφέρουν, ο καθένας με τον τρόπο του, έναν κόκκο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Αποδεικνύοντας έτσι ότι οι ανώνυμοι είναι εκείνοι που γράφουν την Ιστορία -οι ηγέτες απλώς την διαχειρίζονται...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Γιώργος Παπαχρήστος από την αρχή κάνει έναν νόστιμο υπαινιγμό: πως ούτε καν στον θάνατο υπάρχει απλή αναλογική. Και πασχίζει εκ των υστέρων να αποκαταστήσει κάποιαν ελάχιστη ισορροπία: να απαθανατίσει διά της αφήγησης τους ανώνυμους αγίους, τα θύματα των εκατέρωθεν επωνύμων, αλλά και του ορυμαγδού της Ιστορίας και της παραφροσύνης της. (Αν μπορεί να υπάρξει Ιστορία ως συνολική σύλληψη και όχι ως φούρνος του Χότζα και προπαγανδιστικό ιδεολόγημα.) Αυτή είναι η αρχική ιδέα: δεν υπάρχει απλή αναλογική στον θάνατο, γιατί δεν υπάρχει και στη ζωή. Στο μεταξύ την ιστορία στο βιβλίο υποτίθεται πως τη διηγείται ο τελετάρχης συνοικιακού νεκροταφείου, που έχει μιαν ειδική «βίδα»: να καταγράφει λεπτομέρειες, πρόσωπα και ιστορίες από τις κηδείες και μετά να τα ανασυνθέτει και να τα αφηγείται στο καφενείο προσθέτοντας και τις δικές του κρέμες γάλακτος. Είναι ένας παραδοσιακός προφορικός αφηγητής, ένας καφερήτορας, ή ο ίδιος ο συγγραφέας;



Συνυφασμένη με τον θάνατο



Πάντως η τελετή και η έννοια του τελετάρχη είναι συνυφασμένες με την εξουσία και συχνά με τον θάνατο. Σκεφτείτε ότι επί δεκαετίες στη Σοβιετική Ενωση ο επικεφαλής τελετάρχης της κηδείας ενός Γενικού Γραμματέα ήταν ο σίγουρος επόμενος αρχηγός του κόμματος - έτσι έγινε Γραμματέας ο Τσερνιένκο, ο Αντρόποφ και μερικοί άλλοι που, από τις πολλές κηδείες, τελικά έφεραν την περεστρόικα. H εξουσία έχει ανάγκη από τελετές, που καταλήγουν συχνά τελετές πολέμου και επομένως θανάτου: να θυμηθούμε τον Χίτλερ και τις ναζιστικές τελετές, τα τάγματα με τις νεκροκεφαλές στο μπράτσο, τις λαμπαδηφορίες που μοιάζουν με νεκρώσιμες ακολουθίες. Και εκεί, με τους ναζί την πλήρωσαν κυρίως οι ανώνυμοι, εκατομμύρια ανώνυμοι, σε όλον τον κόσμο, περισσότερο από τους επώνυμους συνεργάτες του Χίτλερ, τα SA, (Τάγμα Εμολδ) τον Στράσερ, τον Φον Κανάρη και τους λοιπούς λεβέντες.

Στον σταλινισμό υπήρξε μια ιδιαιτερότητα: πλήρωσαν όχι μόνο οι ανώνυμοι, αλλά και τα επώνυμα 80% της Κεντρικής Επιτροπής. Και όχι από τον ταξικό εχθρό αλλά από τον Στάλιν, που, επ' αυτού, είχε ειδική άποψη. Ελεγε: «Κάθε συνεργάτης μπορεί να σου μείνει πιστός μόνο επί δύο, περίπου, χρόνια. Μετά πρέπει να εκτελείται». Εν προκειμένω, στο βιβλίο του Παπαχρήστου, ο τίτλος παραπέμπει σε ιστορίες ανωνύμων που χάθηκαν, έσβησαν, χωνεύτηκαν στον βυθό της θολής, επίσημης Ιστορίας. Δεν υπήρξαν ως συγκεκριμένη μνήμη προσώπων. Ο αφηγητής ξετρέχει λοξά οδυνηρές φάσεις της νεότερης ελληνικής περιπέτειας, από το 1922 ως τον μεταπόλεμο, φθάνοντας ως τις παρυφές του '60 - με κύριους σταθμούς τη Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, τον B' Παγκόσμιο και κυρίως τον Εμφύλιο στις δύο φάσεις του, και από την πλευρά - και τη ματιά - μιας, σχεδόν αθέλητα, αριστερής οικογένειας. Σταθμεύει οδυνηρά στην περίφημη Αποχή, που την ακολουθούν ο Γράμμος - Βίτσι, η συντριβή του Δημοκρατικού Στρατού, η Μακρόνησος, η καταφυγή στην Αλβανία και στις Ανατολικές χώρες, οι κατοπινές περιπέτειες των διώξεων και η τρέλα των συνεπειών του Ψυχρού Πολέμου.

Ο τελετάρχης του Κοιμητηρίου του Αγίου Δημητρίου προχωρεί στην ανάπλαση των διηγήσεων βυθιζόμενος στις μνήμες μιας οικογένειας που θάβει τη μητέρα και γιαγιά των μελών της. Ο αφηγητής ή ο συγγραφέας είναι ένα είδος Ψυχοπομπού, ή Ψυχαμοιβού, που προχωρεί στην επαναδιατύπωση των προσωπικών ιστοριών των ηρώων-αντιηρώων γιατί νιώθει, ίσως, ότι μέσα από την αφήγηση σώζει τους χαμένους, ξορκίζει τον Θάνατο, τη Μοίρα, την ίδια την Ιστορία, αλλά και το δικό του πεπρωμένο του ανώνυμου θνητού. Ξέρει πως δεν περιλαμβάνεται στο Who is who, αλλά στο «Χους εις χουν» (εννοείται: απελεύσει). Στη φωνή του τελετάρχη-επόπτη-αφηγητή εντός του βιβλίου, με αφορμή την κηδεία της μητέρας Μαρίνας Καριώτη, εμπλέκονται οι φωνές των μελών της οικογένειας Καριώτη από τη Μεσσηνία αλλά και του Μιχάλη Νικολάου που συνδέθηκε μαζί τους ως γαμπρός και αρχίζουν να ξετυλίγουν τα διασταυρούμενα νήματα της οδύνης.



Στη μέγγενη των εθνικών περιπετειών



Μερικά από τα μέλη της οικογένειας, ο γενάρχης και οι άντρες, κυρίως, εγκλωβίζονται στη μέγγενη των εθνικών πολέμων και περιπετειών της χώρας και, αφηγούμενοι την προσωπική τους διαδρομή, αναδεικνύουν λοξά, ελλειπτικά, και μέσα από τη δική τους γωνία, διαθλασμένα, τα γεγονότα που τους συνεπήραν και τους σημάδεψαν, όπως βέβαια και ολόκληρη τη χώρα και όχι μόνον: κινήματα και πολιτικές εμπλοκές, ίντριγκες, ιδεολογίες και ιδεολογήματα, εμμονές και προδοσίες, ταπεινώσεις και συγκρούσεις, πίστη και απομυθοποίηση, βία και τρυφερότητα, αλληλεγγύη και έσχατη μοναξιά. Ολα αυτά σε εναλλαγή συνθέτουν το σώμα της αφήγησης και των περιπετειών των ηρώων, των οποίων οι μοίρες τέμνονται αψιδωτά, υπόγεια και απρόβλεπτα, μέσα στον επώδυνο και αυτοκαταστροφικό χορό των δεκαετιών από το 1920 ως το 1960. Ο Παπαχρήστος δείχνει πώς η πολιτική δραστηριότητα ολίγων, των ένθεν και ένθεν ηγεσιών, διαχέεται ως επιρροή σε όλον τον κοινωνικό ιστό και τον συμπαρασύρει. Σαρώνει αυτή η δραστηριότητα, παίρνοντας μαζί αθώους, άσχετους, οραματιστές ή μη, επώνυμους και ανώνυμους, ζυμώνοντας τη σκοπιμότητα με το δικό τους σώμα και αίμα. Και πλάθοντας την επωνυμία ορισμένων πάνω σε μια στρεβλή πραγματικότητα με το υλικό της έντιμης, ή όχι, ανώνυμης προσφοράς των απλών, καθημερινών ανθρώπων.

Το «κανείς δεν τους θυμάται. Δικαιοσύνη», που έγραψε ο ποιητής, είναι ακριβώς αυτό: ο βυθός, η μούργα των ανώνυμων ιστοριών, των ηρώων που προχωρούν στα σκοτεινά, των ανθρώπων που χάθηκαν χωρίς το δικαίωμα της μνήμης, που αποτέλεσαν την τραγική πρώτη ύλη, τον απρόσωπο κιμά της αιμόφυρτης Ιστορίας. Σ' αυτούς τους ανώνυμους είναι αφιερωμένο το βιβλίο, αυτούς ανακαλεί ως προσκλητήριο, και ως ελάχιστη, μάταιη δικαίωση. Υπάρχει όμως το ανοιχτό ενδεχόμενο τις ιστορίες αυτές, όταν ο τελετάρχης τις επαναλαμβάνει στο συνοικιακό καφενείο, να τις απομυθοποιεί, να τις διηγείται ελλειπτικά, κατά το κέφι του, ανασυνθέτοντάς τες κατά βούληση, αποσπασματικά, ή ακόμη και γελοιοποιώντας τες, αφού δεν υπάρχει γάμος χωρίς κλάματα και κηδεία χωρίς γέλια. Ξανα-αφηγείται, ίσως αυθαίρετα, περιπέτειες προσώπων που αφανίστηκαν μέσα στις μυλόπετρες των ημερών, που δεν υπήρξαν, ίσως, ποτέ ως βουλήσεις που έλεγχαν τη μοίρα τους. Υπάρχουν όμως, τώρα και κάθε φορά, ως νέες αφηγήσεις. Ο,τι κρατιέται στη φραγή του χρόνου από επώνυμους και ανώνυμους είναι μόνο η αφήγηση, κι αυτή με βάση την όραση του εκάστοτε τελετάρχη. Ο Νίτσε το ήξερε και σε μια κρίση παραφοράς έγραψε: «Κρύψου. Κρύψου για να μη σε μπερδεύουν με τους άλλους». Αλλά, κυρίες και κύριοι, πώς μπορεί κανείς, πλέον, να κρυφτεί;



Γιώργος Σκαμπαρδώνης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-01-2004