Το ΠΑΣΟΚ του μέλλοντός τους

«Γιώργο, να τ' αλλάξεις όλα!»: Μ' αυτή την κραυγή υποδέχτηκαν το βράδυ της Κυριακής 7 Μαρτίου του 2004, οπαδοί του Π.Α.ΣΟ.Κ., τον αρχηγό τους Γιώργο Παπανδρέου, και ενώ τα πρώτα αποτελέσματα των εθνικών εκλογών «έδειχναν» τη Νέα Δημοκρατία να προηγείται με επτά ποσοστιαίες μονάδες.
Ήταν έκφραση οργής; Ήταν θρήνος απόγνωσης; Ήταν απαίτηση ανατροπής; Ήταν απλώς η απελπισία του ηττημένου που έψαχνε αγωνιωδώς να πιαστεί από κάπου για να μην καταρρεύσει; Ήταν σίγουρα λίγο απ' όλα αυτά.
Η πορεία προς την εκλογική απίσχνανση ήταν προδιαγεγραμμένη, γιατί το Π.Α.ΣΟ.Κ λειτουργούσε με τα στερεότυπα του παρελθόντος, αλλά η κοινωνία ήταν αλλού. Μπορεί η Κεντροαριστερά να παρέμεινα πλειοψηφική δύναμη, ως άθροισμα των ποσοστών των επί μέρους συνιστωσών της (προσέγγιση αμφιλεγόμενη έτσι κι αλλιώς, γιατί οι σχέσεις μεταξύ των σχημάτων που την απαρτίζουν είναι ανταγωνιστικές, αφού διεκδικούν τον ίδιο ζωτικό χώρο), όμως η συντηρητική στροφή της κοινωνίας ήταν εμφανής.

Τ.Π.

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Τάσος Παππάς έχει μια γνωστή ιδιότητα, είναι δημοσιογράφος στην «Ελευθεροτυπία», στον «Αθήνα 98,4» και συνεργάτης στο περιοδικό «Διαβάζω», έχει όμως και ένα εγγενές πάθος, που δεν είναι άλλο από το κυνήγι της λογικής ως μεθόδου εξήγησης του ελληνικού πολιτικού γίγνεσθαι.

Το πνεύμα αυτού του νέου έργου του, όπως και στα προηγούμενα, διέπεται από τα διαπλεκόμενα. Οχι, ας μη φοβηθεί ο αναγνώστης. Στην περίπτωση του Παππά διαπλεκόμενα είναι η ιστορική διαδρομή των γεγονότων, η ανάλυση και η ερμηνευτική τους κατάταξη, αλλά και η αγωνία για τη δημιουργία συνθηκών υπέρβασης της πολιτικής καθυστέρησης και του ιδεολογικού «χυλού».

Οι εξελίξεις στο ΠΑΣΟΚ, που οδήγησαν στην ήττα της 7ης Μαρτίου, αποτελούν το αντικείμενο του ιστορικού και πολιτικού οδοιπορικού τού συγγραφέα. Αυτό το οδοιπορικό ξεκινάει από το τέλος, με την κραυγή «Γιώργο άλλαξέ τα όλα», με την οποία υποδέχτηκαν την Κυριακή των εκλογών της 7ης Μαρτίου στη Χαριλάου Τρικούπη μερικά μέλη του ΠΑΣΟΚ τον αρχηγό τους Γιώργο Παπανδρέου. Αυτή η κραυγή ήταν λίγο απ' όλα, έκφραση οργής, θρήνος απόγνωσης, απαίτηση ανατροπής ή απλώς απελπισία.

Ο συγγραφέας, για να ξετυλίξει το νήμα της αναπόφευκτης ήττας του ΠΑΣΟΚ, που ίσως αποβεί και λυτρωτική, καταδύει στα ευρήματα των δημοσκοπήσεων που δείχνουν μια επιστροφή της κοινωνίας των πολιτών σε «παραδοσιακές αξίες, με έμφαση στη θρησκευτικότητα, στην εκκλησία, το στρατό και τα δικαστήρια». Στην Ελλάδα αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια ένα κίνημα-πολτός από ανθρώπους με διαφορετικές πολιτικές καταγωγές και διαδρομές, που αμφισβητούν ό,τι δεν μπορούν να καταλάβουν και ό,τι κατά τη γνώμη τους ευθύνεται για την περιθωριοποίησή τους. Η επιστροφή στις σταθερές αξίες, με δεδομένη την κακοποίηση των αρχών της κοινωνικής αλληλεγγύης και δικαιοσύνης, δίνει ένα νόημα στη ζωή αυτών των ανθρώπων. Το κενό που αφήνει η κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, της πολιτικής και των πανανθρώπινων οραμάτων έρχονται να καλύψουν ο Αρχιεπίσκοπος, η τηλεόραση, αλλά, δυστυχώς, και μια καινούρια μορφή υποστήριξης ενός «αριστερού εθνικισμού» αυτών που ο Γιώργος Γιανουλόπουλος με ευφυή τρόπο αποκάλεσε «αριστελληνάρες».

Εδώ ας μας επιτραπεί να ανοίξουμε μια παρένθεση. Ο Παππάς δεν αναλύει σε βάθος τα αίτια της στροφής μεγάλων τμημάτων της Αριστεράς σε έναν επιδερμικό και αποπροσανατολιστικό αντιαμερικανισμό που παρονομαστής του είναι ο εθνικισμός. Πολλοί εξηγούν τη στροφή αυτής της Αριστεράς προς την πατριδοκαπηλία σε συμπλέγματα που τη διαπερνούν λόγω του πρότερου διεθνιστικού της βίου. Η αιτία όμως είναι βαθύτερη και αφορά το γεγονός πως αυτή η Αριστερά διαμορφώθηκε με γνώμονα την απουσία σεβασμού προς τη διαφορετικότητα και την έλλειψη ανοχής προς τον άλλο. Οταν ο άλλος έπαψε να προσδιορίζεται ταξικά, τότε το υποκατάστατό του βρέθηκε στον εθνικά διαφορετικό, στον Αμερικανό και στον προαιώνιο εχθρό, τον Τούρκο. Ο αυταρχικός χαρακτήρας της και η ολοκληρωτική παιδεία της σε σχέση με τον πολιτικά διαφορετικό την οδήγησε, όταν «αμβλύνθηκαν» οι ιδεολογικές διαφορές, στο να ανακαλύψει τους όρους επιβίωσής της στην υπεράσπιση της εθνικής μοναξιάς και μοναδικότητας. Διατήρησε όμως το κύριο, την αυταρέσκεια εκείνου που ποτέ δεν κάνει λάθος και εκείνου για τον οποίο η γνώμη του άλλου αποτελεί σκοπιμότητα, ενώ η δική του, απαύγασμα της ορθότητας και της εντιμότητας.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η άποψη του συγγραφέα πως η κομματική αρχικά και η εκλογική στη συνέχεια νίκη του Σημίτη το 1996 ήταν προϊόν της διάσπασης των αντιπάλων του στο κόμμα και όχι «ανάγκη των καιρών». Ο κομματικός μηχανισμός ποτέ δεν αγάπησε τον Σημίτη ούτε και, πολύ περισσότερο, τον όποιο εκσυγχρονισμό. Αγάπησε όμως σφόδρα τη διατήρησή του στην εξουσία, και γι' αυτό τον ψήφισε. Ισως σε αυτήν την πρόωρη πολιτική επικράτηση του εκσυγχρονισμού, χωρίς να έχουν δημιουργηθεί τα κατάλληλα κοινωνικά υποστρώματα, να κρύβεται και ο χαμηλός βαθμός νομιμοποίησης της δεύτερης τετραετίας Σημίτη.

Το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα ταυτίστηκε με μια πιο σωστή διαχείριση και εξυγίανση της οικονομίας, με την άσκηση μιας υπεύθυνης και αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής, με το άνοιγμα μιας νέας σελίδας στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και έναν ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Αυτό όμως το εγχείρημα, όντως πρόωρο, στηρίχτηκε σε μια ρηχή πολιτική κουλτούρα, σε έναν φθαρμένο και κουρασμένο μηχανισμό, γι' αυτό και αποϊδεολογικοποιήθηκε.

Σύμφωνα με τον Παππά, ο Σημίτης μίλησε για την Ελλάδα της δημιουργίας και της διαφθοράς, αλλά ξέχασε αυτήν της φτώχειας. Από την άλλη, προσκολλήθηκε σε ένα μοντέλο καθολικότητας των παροχών, σε ένα μοντέλο που επέβαλλε το κράτος να δίνει λίγα σε πολλούς και όχι το αντίθετο. Επίσης δημιούργησε προσδοκίες για τις σχέσεις του ΠΑΣΟΚ με την Αριστερά, αλλά ποτέ -με ευθύνη και της τεράστιας μετατόπισης της ανανεωτικής Αριστεράς προς μια νεοκομμουνιστική μετάλλαξη- δεν εγκατέλειψε τη λογική της αυτοδυναμίας.

Ολες αυτές οι παρατηρήσεις και οι κρίσεις του συγγραφέα είναι χρήσιμες και ορθές, νομίζουμε όμως πως δεν πρέπει να παραλείψουμε μια σημαντική παράμετρο που συνέβαλε στον περιορισμό της εμβέλειας του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος. Αυτή η παράμετρος έχει να κάνει με τη χαμηλή απήχηση αυτού του εγχειρήματος στην ίδια την κοινωνία. Χαμηλή απήχηση που ήταν απόρροια της ταύτισης του εκσυγχρονισμού με ένα τεχνοκρατικής φύσης εγχείρημα, ταγμένου στην υπηρεσία των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Ο συγγραφέας τονίζει ορθά πως ο σημιτικός εκσυγχρονισμός -με ευθύνη και του ιδίου- δεν προβλήθηκε ως μια διαδικασία συγκρουσιακή με κόστος για συγκεκριμένα στρώματα. Το κύριο όμως είναι πως η ηγετική ομάδα του ΠΑΣΟΚ δεν κατανόησε πως ο εκσυγχρονισμός είναι το πολιτικό πρόσωπο της νεωτερικότητας.

Γι' εμάς το μεγαλύτερο επίτευγμα του ελληνικού εκσυγχρονισμού δεν είναι η ΟΝΕ, η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε, τα μεγάλα έργα, η διεθνής αξιοπιστία της χώρας κ.ά. Το κύριο ήταν η εκ μέρους του Σημίτη προσπάθεια ενοφθαλμισμού στην κοινωνία των αξιών της συστηματικότητας, της πειθαρχίας, της επιμονής και της γνώσης. Αξίες που σίγουρα δεν πλειοψηφούν στο κοινωνικό σώμα. Καμία καθημερινότητα όμως δεν αλλάζει αν αυτές οι αξίες δεν γίνουν κτήμα της κοινωνίας. Εδώ εστιάζουμε και τις ενστάσεις μας για την πρόωρη πολιτική επικράτηση αυτού του μειοψηφούντος στην κοινωνία εγχειρήματος. Ισως έπρεπε να χάσει ο Σημίτης το 1996, για να συνταχθούν με τον εκσυγχρονισμό όσοι τον αντιλαμβάνονταν ως μέσο για την κοινωνική αναδιάρθρωση και όχι ως αναρριχητικό φυτό για να σκαρφαλώσουν ή να διατηρηθούν στην εξουσία. Γνωρίζουμε όμως πως το πολιτικό γίγνεσθαι είναι σχετικά ανεξάρτητο από τις θεωρητικές του αφαιρέσεις και απόλυτα ανεξάρτητο από τα ευχολόγια.

Ο Παππάς με διορατικότητα αναδεικνύει και τις αντιφάσεις που γεννιούνται με την αναρρίχηση στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου. Αυτός, υποστηρίζει ο συγγραφέας, αποπειράθηκε με θέσεις και με πολιτικά ανοίγματα να εκφράσει το ρεύμα του πολιτικού φιλελευθερισμού, να μετατοπίσει την πολιτική αντιπαράθεση από την πεζή καθημερινότητα στο μέλλον, αλλά απέτυχε. Οι αιτίες βρίσκονται στη φθορά της ΠΑΣΟΚικής διακυβέρνησης, στα πολλαπλά κέντρα εξουσίας και στις αδυναμίες της ομάδας που τον περιέβαλλε στην προεκλογική του καμπάνια.

Εδώ θα θέλαμε να αναδείξουμε μια ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση του συγγραφέα, ο οποίος διακρίνει σε αυτή την ομάδα μια τάση υποτίμησης της λειτουργίας των κομματικών οργανωτικών δομών. Ο συγγραφέας προειδοποιεί αυτήν την ομάδα πως καμία συλλογικότητα δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς έναν λειτουργικό τρόπο κομματικής ανάπτυξης και υποστήριξης. Γιατί, θα προσθέταμε, η όποια συμμετοχική δημοκρατία αν δεν στηρίζεται στους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής, οδηγεί σε αυταρχικές παθογένειες. Η ύπαρξη διαμεσολαβητικών θεσμών μεταξύ ηγεσίας και συμμετοχικής βάσης είναι ιδιαίτερα κρίσιμη ώστε να αποφεύγονται καισαρικές εκτροπές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ανάλυση των σχέσεων της Αριστεράς με το ΠΑΣΟΚ επί κυβερνήσεων Παπανδρέου και Σημίτη, ο χώρος όμως δεν μας επιτρέπει να επεκταθούμε.

Θα θέλαμε να τελειώσουμε με την παρότρυνση του συγγραφέα υπέρ της δημιουργίας μιας ενωμένης, δημοκρατικής και ρεαλιστικής Αριστεράς. Αυτή η εξέλιξη, κατά τη γνώμη μας, αποτελεί παράμετρο που θα συμβάλει στην ανανέωση του συνολικού πολιτικού σκηνικού, συμπεριλαμβανόμενης και της Νέας Δημοκρατίας.

Η ήττα του ΠΑΣΟΚ στις τελευταίες εκλογές οφείλεται κυρίως στην απώλεια της ιδεολογικής του ηγεμονίας. Το παράδοξο έγκειται στο ότι η αμφισβήτηση αυτής της ηγεμονίας από τη Ν.Δ. δεν γίνεται από θέσεις υποστήριξης της αγοράς, αλλά από θέσεις υποστήριξης της κοινωνικής αλληλεγγύης και έκφρασης των αγωνιών των χαμηλών στρωμάτων. Η γαλλική δημοκρατική συντηρητική παράταξη νίκησε επικαλούμενη την αγορά, γι' αυτό και τώρα είναι πιο εύκολο στην γαλλική Αριστερά να επανακάμψει. Η ελληνική δημοκρατική συντηρητική παράταξη νίκησε επικαλούμενη την κοινωνία, καταλαμβάνοντας το ζωτικό χώρο του ΠΑΣΟΚ. Γι' αυτό και θα είναι πολύ δύσκολο να νικήσει πάλι το ΠΑΣΟΚ, αν ο Παπανδρέου δεν τα «αλλάξει όλα». «Είναι ζήτημα ιδεολογικής ηγεμονίας, ανόητε» θα λέγαμε παραφράζοντας την κλιντονική ρήση. Η επανάκτηση της ιδεολογικής ηγεμονίας οφείλει να στηριχτεί στο τρίπτυχο «γνώσεις, ιδέες, οράματα», που αντίθετα από όσα πρεσβεύει η μαρξική αντίληψη είναι η προϋπόθεση για την αλλαγή των υλικών όρων της κοινωνίας και για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σ' αυτή την αλλαγή δεν πρέπει να απουσιάζει ο χώρος της ανανεωτικής Αριστεράς όπου οι τελευταίες εξελίξεις δημιουργούν συνθήκες απαγκίστρωσής του από το «νεοκομμουνιστικό» σφιχταγκάλιασμα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/09/2004