Ο λαβύρινθος των πλανημένων γιατρών

Ο Παράκελσος (1493-1541) είναι από τις σημαντικότερες μορφές στην ιστορία της ιατρικής. Αμφισβήτησε, για πρώτη φορά με τέτοιο ριζικό τρόπο, τις απόψεις που κυριαρχούσαν μέχρι τότε για τη φύση του ανθρώπινου οργανισμού, τα αίτια των ασθενειών και τη θεραπεία, απόψεις που προέρχονταν κυρίως από το Γαληνό και τους Άραβες. Υποστήριξε νέες δικές του αντιλήψεις, οι οποίες καθόρισαν, σε σημαντική έκταση, την πορεία της ιατρικής και της φαρμακευτικής θεραπείας για τους επόμενους αιώνες. Στο βιβλίο του που παρουσιάζεται εδώ σε μετάφραση ο Παράκελσος αναπτύσσει, συνοπτικά και με σαφήνεια, τις αντιλήψεις του για όλα αυτά τα θέματα. [...]






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Αναγέννηση στη φεουδαρχική Γερμανία αναγγέλθηκε πραγματικά από δύο παράδοξες φυσιογνωμίες, σχεδόν μυθικές: το γιατρό και αλχημιστή Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541), και τον τσαγγάρη - στοχαστή Jakob Boehme (1575-1624), στους μυστικούς στοχασμούς του οποίου, περισσότερο από κάθε άλλον, χρωστάει ο Χέγκελ το οραματικό-κοσμολογικό πρόπλασμα της «διαλεκτικής» του. Και οι δύο εκφράζουν ένα βαθύ πανθεϊστικό όραμα του κόσμου, μία από τις γονιμότερες σημασίες που ανακίνησε αυτή η ταραγμένη και αντιφατική εποχή στη σκέψη, η οποία έμελλε σύντομα ν' απαλλοτριωθεί από την καλπάζουσα ανάπτυξη ενός ορθολογισμού σύμμετρου με το πνεύμα μιας επεκτεινόμενης κοινωνίας της αγοράς. Ο Theophrastus von Hohenheim -ή Παράκελσος, όπως ο ίδιος μετονόμαστε τον εαυτό του- γεννήθηκε σε μια μικρή πόλη της Ελβετίας, όπου ο πατέρας του εργαζόταν ως γιατρός, και πέθανε στο Ζάλτσμπουργκ έχοντας περάσει έναν περιπλανώμενο βίο ως φιλόσοφος και θεραπευτής, αστρολόγος και μάγος, λέξη που στην περίπτωσή του σημαίνει προπάντων, σπουδαίος εμπειρικός. Οπως και ο άλλος μεγάλος πανθεϊστής από την Ιταλία, πιθανώς το βαθύτερο πνεύμα του αιώνα του, που μαρτύρησε στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης, ο Jiordano Bruno (1548-1600), υπήρξε από τις πιο αντιπροσωπευτικές φιγούρες της Αναγέννησης και η μορφή του ενέπνευσε πολλές από τις σελίδες του Φάουστ του Γκαίτε.

Τα επίσημα εγχειρίδια ιστορίας της Ιατρικής αποτίουν σήμερα έναν φόρο τιμής στον Παράκελσο κατά το ότι υπήρξε ο άνθρωπος που έδωσε οριστικά τέλος στην παλαιά Ιατρική του Γαληνού, βασιζόμενη στη θεωρία περί ισορροπίας των «χυμών» (φλέγμα, αίμα, κίτρινη και μαύρη χολή) στο ανθρώπινο σώμα, και άνοιξε το δρόμο για τη νέα, χημική προσέγγιση στην Ιατρική. Για τις κοσμολογικές του δοξασίες επιφυλάσσουν μόνο ένα χαμόγελο ειρωνείας και είναι αλήθεια ότι ο λαβυρινθώδης, πολλές φορές βίαιος εκφραστικά, τρόπος γραφής του Παράκελσου -στην κοινή γερμανική διάλεκτο της εποχής, και όχι πλέον στα λατινικά που ήταν ώς τότε η αποκλειστική γλώσσα των ιατρικών πραγματειών- απαιτεί βαθιά γνώση του ιστορικού συμφραζομένου και επίπονη ερμηνευτική εργασία προκειμένου να φέρει στο φως τον πυρήνα της σκέψης του. Οσο κι αν ο αντιφιλολογισμός του Παράκελσου και η εμμονή του σ' αυτό που ονόμαζε φως της φύσης παρουσιάζει συμμετρίες με το τεχνικό - εμπειριστικό πνεύμα της νέας επιστήμης, ο υποτιθέμενος εμπειρισμός του μακράν απέχει από το τελευταίο και είναι αδύνατο να γίνει κατανοητός έξω από το πλαίσιο της συγκεκριμένης «αρχαϊκής», όπως μπορεί να φανεί στο θετικιστικό μάτι των νεοτέρων, κοσμοαντίληψής του. Οπως εύστοχα επισημαίνει ο επιμελητής της παρούσας έκδοσης: «Η σημασία που αποδίδει ο Παράκελσος στο φως της φύσης έχει θεωρηθεί ως προτροπή του για στροφή στην εμπειρία -και ο ίδιος ως πρόδρομος του εμπειρισμού. Ο Παράκελσος όμως αντιδιαστέλλει το φως της φύσης από το «θνητό φως» (todlich licht). Και ακριβώς αυτό το τελευταίο θα μπορούσε εύλογα να θεωρηθεί ότι σχετίζεται μ' εκείνο που ονομάζουμε εμπειρική γνώση. Αντίθετα, για το φως της φύσης ο Παράκελσος αναφέρει ότι προέρχεται από τους αγγέλους, είναι αιώνιο και έχει την έδρα του στην αθάνατη ψυχή. Αυτό το φως οδηγεί σε μια ανώτερη γνώση της φύσης, μια γνώση που βρίσκεται πάνω από τη συνηθισμένη εμπειρική γνώση» (σ. 45).

Για τον Παράκελσο εμφανώς, όπως για τον Σπινόζα έναν και πλέον αιώνα αργότερα, «φύση» δεν είναι ο κόσμος των αισθητών πραγμάτων αλλά η απώτατη εμμενής τους ουσία, ένα άλλο όνομα της οποίας είναι «Θεός». Η φιλοσοφία του βασίζεται στην αρχαία ερμητική και καβαλιστική ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος του σύμπαντος, μια ανάμιξη όλων των ουσιών κατ' αναλογίαν εκείνης που συγκροτεί το μακρόκοσμο. Σ' αυτό το πλαίσιο τόσο η αρρώστια όσο και η θεραπεία είναι διαδικασίες που, με εστιακό σημείο το ανθρώπινο σώμα, εμπλέκουν σύνολα διεργασιών διαταραχής και εξισορρόπησης σε όλα τα παράλληλα κοσμολογικά επίπεδα. Αν πρέπει να δώσουμε ένα σύγχρονο όνομα σ' αυτή την προσέγγιση, το κατάλληλο θα ήταν οικοσυστημική, όπως επίσης θα μπορούσαμε να την πούμε ψυχοσωματική, στο βαθμό που οι ηθικές - πραξιακές παράμετροι δεν μπορούν να αφαιρεθούν από την ανάπτυξη της διαταραχής ούτε από την αντίστροφη θεραπευτική παρέμβαση, η οποία σε κάθε περίπτωση γίνεται αντιληπτή ως επαναφορά του σώματος σε νέα σχέση με τις ουσίες και τις δυνάμεις του κόσμου.

Δεν δώσαμε εδώ παρά λίγες προκαταρκτικές νύξεις για το πώς πρέπει να προσεγγίσει κανείς το έργο του Παράκελσου αν θέλει να εξαγάγει απ' αυτό ένα ευκρινές και συνεκτικό νόημα. Ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να προχωρήσει με δική του ευθύνη στα βάθη του λαβυρίνθου, για να βρει εκεί τις αρχές και τα κλειδιά που θα του επιτρέψουν μιαν ασφαλή έξοδο. Είναι ευνόητο ότι ένα τέτοιο έργο δεν μπορεί να δοθεί στο σύγχρονο αναγνώστη χωρίς εκτεταμένη σχολιαστική και υπομνηματιστική συνοδεία, από κάποιον ο οποίος τρέφει αγάπη για το ίδιο το κείμενο αλλά και διαθέτει καθ' ύλην γνώση, που αφορά τόσο τα ίδια τα αναφερόμενά του όσο και το ιστορικό του πλαίσιο. Τη διαδρομή αυτή διέτρεξε με μεγάλη υπευθυνότητα και επάρκεια στην παρούσα έκδοση ο Γιώργος Παπαδόπουλος, καθηγητής της Φαρμακολογίας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών, δίνοντάς μας για πρώτη φορά στα ελληνικά ένα αληθινά αναγνώσιμο έργο του Παράκελσου: έργο που καθιστά ουσιαστικά ανύπαρκτες λίγες προηγούμενες και εξαιρετικά πρόχειρες εκδόσεις, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να διαβαστεί ως εισαγωγή στη σκέψη και την κοσμοαντίληψη αυτού του ιδιόμορφου αποστόλου του αναγεννησιακού πνεύματος.

Το συγκεκριμένο βιβλίο ανήκει στα όψιμα γραπτά του Παράκελσου, μέρος της λεγόμενης Τριλογίας της Καρινθίας (Karnten, μια μικρή πόλη της Αυστρίας όπου ο Παράκελσος έζησε κάποια από τα παιδικά του χρόνια και επανήλθε λίγο πριν από το τέλος της ζωής του). Η επιλογή του υπηρετεί θαυμάσια τον εισαγωγικό σκοπό μιας τέτοιας έκδοσης, δεδομένου ότι ο Παράκελσος εκθέτει εδώ σε ιδεώδη συμπύκνωση το σύνολο της σκέψης του. Ξεκινώντας από την ύψιστη σοφία που έχει ως πηγή και αντικείμενο τον Θεό, προχωρεί στις γνώσεις για τις ουράνιες και τις γήινες περιοχές του κόσμου και τις σχέσεις που τις συνδέουν, στην έννοια και τη φύση της αρρώστιας, στην αποσαφήνιση της αλχημείας ως γνώσης που αφορά τις διεργασίες της φύσης και τον τρόπο παρασκευής των φαρμάκων, στη θεωρία και την ηθική της Ιατρικής, στην υπόδειξη των παράλληλων έργων του γιατρού και του φιλοσόφου και σε μια υπεράσπιση της «μαγείας» - αρθρώνοντας ουσιαστικά τη γνωσιοθεωρία του, η οποία είναι και το νήμα που συνέχει ολόκληρο το βιβλίο.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003