Και με φως και με θάνατον. Επτά μελετήματα για τον Οδυσσέα Ελύτη

Τα κείμενα αυτού του βιβλίου είναι μικρές ή και κάπως μεγαλύτερες σπουδές πάνω στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Οι σπουδές αυτές έχουν πάνω τους ένα, μικρό έστω, εύσημο: είναι η λατρευτική τους σχέση με τον κόσμο, το φως και τα πολλά χρώματα της ποίησης. Εξάλλου, αυτός είναι και ο στόχος για τον οποίο γράφτηκαν: να αποκαλύψουν, όσο μπορούν, κάτι απ' τη φανερή ή και τη συνήθως κρυφή γοητεία που περνάει μέσα μας, όταν σε αργές και κλειστές στιγμές σκύβουμε ερωτικά -λατρευτικά πάνω στην ποίηση.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο ίδιος ο Οδυσσέας Ελύτης, σε μια συνέντευξή του το 1975, είχε κάνει λόγο για τρεις ποιητικές του περιόδους· για την πρώτη και χρονικά μεγαλύτερη, στην οποία περιλαμβάνονταν τα τρία πρώτα του έργα («Προσανατολισμοί», 1940, «Ηλιος ο πρώτος», 1943 και «Ασμα ηρωικό», 1945), τη δεύτερη και παραγωγικότερη, που άρχιζε με το «Αξιον Εστί» (1959) και την τρίτη, που ξεκινούσε με τη «Μαρία Νεφέλη» (1979). Ο Νικήτας Παρίσης, με το σύνολο των κειμένων αυτού του βιβλίου, διατυπώνει και υποστηρίζει την άποψη ότι από το 1985 ξεκινάει μια τέταρτη περίοδος για τον ποιητή, καθώς η χρονιά αυτή «σημασιολογείται από δύο σημαντικά εκδοτικά γεγονότα»: το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» και τον «Μικρό Ναυτίλο». Θεωρώντας ότι τα δύο σημαντικά αυτά βιβλία περιέχουν τα φανερά και τα κρυμμένα οδόσημα μιας νέας πορείας ή, αλλιώς, τα άλλοτε ευκολότερα και άλλοτε δυσκολότερα εντοπίσιμα ίχνη μιας ουσιαστικής μεταστροφής· μιας μετάλλαξης «περισσότερο έντονης και αισθητής στην ποιητική ιδεολογία και λιγότερο στους ποιητικούς τρόπους».


Από τα επτά κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο, τα τέσσερα αποτελούν καταθέσεις αναγνωστικών εμπειριών του «Ημερολογίου», σε δύο επιχειρείται ένα είδος ανίχνευσης των αιτίων της ανισότητας με την οποία προσεγγίστηκαν και εξετάστηκαν από την τρέχουσα κριτική τα κορυφαία, κατά την άποψη του μελετητή, ποιητικά επιτεύγματα του Ελύτη («Αξιον Εστί», «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» και «Μικρός Ναυτίλος»), ενώ το τελευταίο και εκτενέστερο αναφέρεται αποκλειστικά στον «Μικρό Ναυτίλο». Κοινό χαρακτηριστικό και των επτά είναι το ότι όλα προέκυψαν ως φυσικοί καρποί μιας απολύτως προσωπικής, ιδιωτικής και ενίοτε τολμηρής αναγνωστικής προσέγγισης των ποιημάτων, των ποιητικών σωμάτων θα ήταν το σωστότερο να πω, την οποία ο έμπειρος μελετητής πραγματοποίησε στηριγμένος αποκλειστικά στη «διεγερτική πρόκλησή» τους. Προσεγγίζοντάς τα, κάθε φορά, με την πρόθεση να καταγράψει «κάποιες πρωτοβάθμιες διαπιστώσεις» του, παρασυρμένος από μια διάθεση σχεδόν ερωτική, για την ποίηση γενικά και ειδικότερα για την ποίηση του Ελύτη, με οδηγό τη σκέψη ότι όσο κι αν είναι η κριτική μια παρεπόμενη διαδικασία, όσο κι αν προϋποθέτει το πρωτογενές δημιούργημα, που είναι το ποίημα, μπορεί και πρέπει να το περιβάλει με τη θαλπωρή και την προστατευτική της αγάπη.


Πιστεύει ότι η κριτική που γράφεται «εν θερμώ», που κατατίθεται σχεδόν συγχρονικά με το εκάστοτε κρινόμενο έργο, παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού, αναλαμβάνοντας τον κίνδυνο μιας ενδεχομένως εσφαλμένης εκτίμησης, αποτελεί το έναυσμα ζυμώσεων και γόνιμων αντιπαραθέσεων γύρω από το λογοτεχνικό γίγνεσθαι. Δεν απορρίπτει, ωστόσο, και την κριτική που κατατίθεται «εν ψυχρώ», όταν έχει παρέλθει αρκετός χρόνος από τη δημοσίευση του κρινόμενου έργου, αναγνωρίζοντας σ' αυτήν τη νηφαλιότητα ή την αναγνωστική ωριμότητα, έστω κι αν δεν θα μπορούσε κανείς να της «αποδώσει τον έπαινο μιας κριτικής τόλμης ή μιας θετικά νοούμενης κριτικής θρασύτητας». Οσο για τον ίδιο, αυτός, όπως προκύπτει από τα κείμενά του, προτιμά να παραμείνει κάπου στο μέσον, να συνδυάσει τις αρετές της «εν θερμώ» και της «εν ψυχρώ» προσέγγισης των ποιημάτων: την τολμηρότητα και τη μεστή πληθωρικότητα με την κριτική νηφαλιότητα. Συνδυάζοντας έτσι αυτούς τους δύο τρόπους ανάγνωσης, ώστε, σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής - αναγνωστικής διαδικασίας να αισθάνεται να τον διαπερνά το ρίγος του ανθρώπου που πάλλεται από αγάπη προς το αντικείμενο της έρευνάς του.


Ο Νικήτας Παρίσης προσεγγίζει την ποίηση συνδυάζοντας, εκτός των άλλων, και δύο ιδιότητες: α) του μη ειδικού, πλην όμως ευαίσθητου, καλοπροαίρετου και επαρκούς αναγνώστη που, χωρίς την πολυτέλεια των πολλαπλών αναγνώσεων, χωρίς εξειδικευμένες φιλολογικές γνώσεις, απροκατάληπτος, παραδίδεται στο ποίημα, αρκούμενος «στο πρώτο λεκτικό και νοηματικό στρώμα του» κι αισθάνεται να κατακλύζεται από μιαν ανεξήγητη, τις περισσότερες φορές, ευφροσύνη, και β) την ιδιότητα του ειδικού. Με αυτήν, τη δεύτερη ιδιότητα, διατηρώντας ακόμα την ευφρόσυνη διάθεση της πρωτοεπίπεδης και «αδιαμεσολάβητης» ανάγνωσης, την οποία πραγματοποίησε έχοντας οικειοθελώς απεμπολήσει τη σκευή του φιλολόγου, επιχειρεί μιαν άλλη προσέγγιση του ποιήματος. «Ανασηκώνει το πάνω λεκτικό στρώμα της ποιητικής γραφής», με την πρόθεση να υπεισέλθει στα ενδότερα· να αποκαλύψει και να φέρει στο φως όσα στο αθέατο βάθος υπάρχουν και υπομονετικά περιμένουν να εντοπιστούν και να εκτιμηθούν από το έμπειρο μάτι. Θέλω να πω, όταν σκύβει επάνω στο ποιητικό σώμα με την πρόθεση, ως ειδικός, να το ψαύσει, κάποτε θωπευτικά, προκειμένου να επιβεβαιώσει τις ήδη γνωστές και να εντοπίσει τις καινούριες πτυχές του, εξακολουθεί να διακατέχεται από το πάθος του ευαίσθητου επαρκούς αναγνώστη.


Ετσι «δρώντας», ξεκινά από τα εξωτερικά γνωρίσματα των δύο ποιημάτων («Ημερολόγιο» και «Μικρός Ναυτίλος») και, εν συνεχεία, συνδυάζοντας τα δεδομένα, προχωρεί στα ενδότερα για να καταλήξει σε επισημάνσεις και συσχετισμούς με το σύνολο ποιητικό έργο του Ελύτη. Μετακινεί την ερευνητική - ερμηνευτική ματιά του από την επιφάνεια στο βάθος και από την αρχή στο τέλος του κάθε ποιήματος και αντιστρόφως, αναζητώντας τον ερμηνευτικό μίτο, θέλοντας με νηφάλια εμμονή να βρει και να υποδείξει στον αναγνώστη του τις προσβάσεις προς το νοηματικό πυρήνα των ποιημάτων, να του συστήσει τρόπους πρόσφορους για τη διείσδυσή του «στο μη ορατό, το απόκρυφο και το κάπως δυσδιάκριτο υπέδαφος της ποιητικής γραφής». Καταλήγοντας σε ενδιαφέρουσες επισημάνσεις των ιδιαιτεροτήτων και των πρωτοεμφανιζόμενων, στην ποίηση του Ελύτη στοιχείων, ενδεικτικών της ουσιαστικής μεταστροφής του σε καίρια ζητήματα ζωής και θανάτου· κυρίως, ενδεικτικών του περάσματός του σε έναν άλλο εκφραστικό κύκλο, σε μια νέα ποιητική του περίοδο, όπου ο λυρισμός συνοφρυώνεται, καθώς ο ποιητής μοιάζει να μετεωρίζεται ανάμεσα στο ορατό και το άγνωστο αόρατο, και η διαύγεια υποχωρεί, καθώς η έκφραση δεν είναι όπως άλλοτε στιλπνή. Παράλληλα, επισημαίνει την ολοένα και εντονότερα εκδηλωνόμενη απολογιστική της ζωής διάθεσή του, που τον ωθεί, για πρώτη φορά στον «Μικρό Ναυτίλο», στην αποκάλυψη των πνευματικών του αποσκευών, βεβαιώνοντας και αποκαλύπτοντας, συγκεφαλαιωτικά, την ευρύτερη ποιητική, εικαστική και μουσική του παιδεία.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/06/2006