Σπαράγματα του 20ού αιώνα

Ονομάσαμε αυτό το βιβλίο ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ - Η ιστορία ως βιωμένη εμπειρία. Θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί επίσης "Ιστορία και υποκειμενικότητα. Οι πληγές της μνήμης". Οι τέσσερις αυτές φράσεις σημαδεύουν το περιεχόμενό του.


Το ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, αναφέρεται στη θεματική του βιβλίου. Η Πασσερίνι πλησιάζει τραυματικά ζητήματα της ιστοριας του λήγοντος αιώνα. Ο φασισμός στη διπλή του όψη. Το πρόβλημα της προσωπολατρίας.

Πώς κατασκευάστηκε η εικόνα του ηγέτη χρησιμοποιώντας συλλογικές αναπαραστάσεις. Η απόπειρα να δημιουργηθεί μια εθνική μυθολογία γύρω από την εικόνα αυτή. Η συνέργεια του ατομικού και του συλλογικού. Ο ρόλος του μύθου και της υποκίνησης του φαντασιώδους στην πολιτική.

Κι από την άλλη: ποια είναι και πως καταγράφηκε στη μνήνη των απλών ανθρώπων η εμπειρία τους από το φασισμό. Η αφηγηματική ανάλυση των μαρτυριών. Η διερεύνηση των σιωπών τους. Η αντιπαραβολή τους με την ιστορία. Η αυτοαναπαραστάσεις των εργατών και των εργατριών. Η διείσδυση των θεσμών στην καθημερινή και στην ατομική ζωή. Τα κινήματα του 1968 και οι κληρονομιές τους. Ποιες νοοτροπίες τα δημιούργησαν. Η ψυχολογία, η ιδεολογία και η σημασία της μεγάλης εξέγερσης των μεταπολεμικών γενεών. Ο ρόλος του ιστορικού σε σχέση με το αντικείμενό του, όταν αυτό έχει ήδη βιωθεί από τον ίδιο. Η κριτική αντιπαράθεση μ' αυτό. Η τρομοκρατία. Το κίνημα πολιτικής βίας κατά τη δεκαετία του 1970 είναι ένα θέμα που δύσκολα πλησιάζεται από τους ιστορικούς. Ένα σεμινάριο προφορικής ιστορίας στη φυλακή, με καταδικασμένες για τρομοκρατία γυναίκες, ανιχνεύει ένα από τα πιο δύσβατα ζητήματα της σύγχρονης ιστορίας. Τέλος, η μνήμη μετά την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Πώς απέδρασαν ο φασισμός και ο σταλινισμός στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων και πως διαμόρφωσαν τη μνήμη τους. Οι αμοιβαίες σχέσεις μνήμης και ιστορίας...

Κριτική:

Είναι ο έρωτας ευρωπαϊκό φαινόμενο;

Πρωτοπόρος στο πεδίο της προφορικής ιστορίας, η Λουίζα Πασερίνι, που έρχεται την ερχόμενη εβδομάδα στην Αθήνα για το συνέδριο του περιοδικού Ηistorein, μελετά τώρα τον λόγο για τον έρωτα, προκειμένου να φωτίσει την προσωπική διάσταση του ιστορικού γίγνεσθαι

«ΟΤΑΝ ΜΙΛΑΜΕ ΓΙΑ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ, ΔΕΝ
ΕΝΝΟΟΥΜΕ ΟΤΙ ΑΦΟΡΑ ΜΟΝΟ ΜΙΑ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΜΠΛΟΚΗ. ΤΟ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΙΟΣ
ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΜΙΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΠΕΝΔΥΣΗ»,
ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ Η ΛΟΥΙΖΑ ΠΑΣΕΡΙΝΙ ΠΟΥ ΘΕΤΕΙ ΤΟΝ
ΕΡΩΤΑ ΣΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

Η έννοια της «υποκειμενικότητας» επηρέασε τους προσανατολισμούς της ιστοριογραφίας τα τελευταία τριάντα χρόνια. Ξεκινώντας από τα πεδία της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας αλλά και των σπουδών του φύλου, η έννοια της υποκειμενικότητας ανέδειξε την προσωπική διάσταση του ιστορικού γίγνεσθαι. Ο ιστορικός προβληματισμός για την υποκειμενικότητα εστίασε στην προσωπική εμπειρία και διερεύνησε τη σχέση μεταξύ ατόμου και συλλογικών υποκειμένων, τη διαμόρφωση της μνήμης, τον ρόλο τραυματικών γεγονότων, και συμπεριέλαβε στην ιστορική ερμηνεία τα συναισθήματα και τη σωματική διάσταση της εμπειρίας.
Η Λουίζα Πασερίνι μέσα από τις μελέτες και τα άρθρα της ήταν από τις πρώτες ιστορικούς η οποία ανέλυσε συστηματικά τις διαφορετικές μορφές έκφρασης της υποκειμενικό- τητας στη σύγχρονη εποχή. Γεννήθηκε στο Άστι (κοντά στο Τορίνο) και μετά τις σπουδές της πήγε στην Αφρική για να συμμετάσχει στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στη Ζάμπια και τη Μοζαμβίκη. Μετά την εμπειρία του κινήματος του 1968 και τη δραστηριοποίησή της στους φεμινιστικούς κύκλους, άρχισε και την πανεπιστημιακή της σταδιοδρομία στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο και το Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Για πολλά χρόνια τα ενδιαφέροντά της ήταν επικεντρωμένα στη μελέτη της μνήμης μέσα από τη συλλογή προφορικών μαρτυριώνόπως φαίνεται, για παράδειγμα, στα βιβλία που κυκλοφόρησαν στα αγγλικά O φασισμός στη λαϊκή μνήμη. Η πολιτισμική εμπειρία της εργατικής τάξης του Τορίνο (1987), και Αυτοβιογραφία μιας γενιάς.Ιταλία,1968 (1996). Τα τελευταία χρόνια έχει στραφεί στη μελέτη του έρωτα στην Ευρώπη και θα έλθει να μιλήσει γι΄ αυτήν στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του συνεδρίου που διοργανώνει το περιοδικό Ιστορείν με θέμα «Περί συναισθημάτων: ιστορία, πολιτικές, αναπαραστάσεις» (Αθήνα, 18-20 Μαΐου). Με αυτή την αφορμή, είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε για τα τρέχοντα ενδιαφέροντά της αλλά και την επιστημονική της διαδρομή.
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια όλο και μεγαλύτερη βιβλιογραφία για τα συναισθήματα,η οποία προέρχεται από τους χώρους της Ιστορίας,της Ανθρωπολογίας,της Κοινωνιολογίας και της Κριτικής Θεωρίας.Με ποιό τρόπο μπορεί ο ιστορικός να μελετήσει τα συναισθήματα χωρίς να τα δει απλώς ως κοινωνικές ή πολιτισμικές κατασκευές,όπως άλλωστε εσείς μέσα από τη δουλειά σας προτείνετε;

Η δουλειά μου αφορά περισσότερο τον λόγο για τον έρωτα και όχι άμεσα τα συναισθήματα. Η σχέση όμως, μεταξύ λόγων για τον έρωτα, ερωτικών πρακτικών και συναισθημάτων, είναι πολύ στενή και περίπλοκη. Η διάσημη ρήση του La Rochefoucault ότι θα ερωτευόμασταν λιγότερο συχνά εάν δεν υπήρχε τόση συζήτηση για τον έρωτα, αφορά την αμοιβαία εμπλοκή λόγων και πρακτικών και τη διαρκή ένταση που υπάρχει μεταξύ τους. Ένας από τους πρωταγωνιστές του τελευταίου μου βιβλίου Εuropean Love Stories, που πρόκειται σύντομα να εκδοθεί στα ιταλικά και τα αγγλικά, είναι ο Leo Ferrero, ο οποίος πέθανε σε αυτοκινητικό δυστύχημα το 1933 σε ηλικία τριάντα ετών. Στους στοχασμούς του για τον έρωτα, έγραψε ότι οι νέοι της εποχής του προσπαθούσαν διαρκώς να μιμηθούν, να προσποιηθούν στο πεδίο των συναισθημάτων τους διαφορετικούς λόγους για τον έρωτα. Είναι ένας από τους υποστηρικτές της ιδέας ότι ο έρωτας ως πάθος είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ευρώπης και αποτελεί απόρροια του χριστιανισμού. Το λέει όμως αυτό χωρίς καμιά διάθεση πανηγυρισμού, αντίθετα, το λέει με λύπη γιατί αυτό κάνει τους Ευρωπαίους πολύ δυστυχισμένους. Γενικώς, όταν μελετάμε τον λόγο για τον έρωτα, αποκτούμε μια ιδέα για τα συναισθήματα και μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις για το πώς ο έρωτας βιώθηκε σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Νομίζω ότι αυτό μας βοηθά να αποφύγουμε να δούμε τα συναισθήματα ουσιοκρατικά. Πιστεύω ότι χρειάζεται να μελετήσουμε τα συναισθήματα- αλλά και άλλα ιστορικά ζητήματα όπως λ.χ. το σώμαμε ιστορικό τρόπο, δηλαδή με τη μορφή με την οποία εκδηλώνονται κάθε φορά συγκεκριμένα.

Με ποιο τρόπο η προηγούμενη έρευνά σας για τη μνήμη (όπως η μνήμη του φασισμού στους εργάτες του Τορίνου ή η μνήμη του 1968) συνδέεται με αυτούς τους νέους προσανατολισμούς σας;
Η σχέση με την προηγούμενη δουλειά μου για τη μνήμη είναι πρώτα απ΄ όλα μεθοδολογική, δηλαδή στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζω τις πηγές, αναλύοντας το κείμενο και τα συμφραζομένά του. Οι προφορικές συνεντεύξεις και οι ερωτικές επιστολές είναι υποκειμενικές πηγές, οι οποίες θα πρέπει να αναλυθούν με παρόμοιες τεχνικές. Επιπλέον, θεωρώ ότι το συναίσθημα είναι ένα από τα στοιχεία της μνήμης, ή καλύτερα ότι η μνήμη δεν θα υπήρχε καν χωρίς ένα συναισθηματικό υπόστρωμα.

Άρα,εάν θεωρούμε τη μνήμη θεμελιακή για την υποκειμενικότητα, μπορούμε να πούμε το ίδιο και για τα συναισθήματα;Σε αυτή την περίπτωση,μπορούμε να μιλήσουμε και για συλλογικά συναισθήματα, όπως συμβαίνει με τη συλλογική μνήμη;

Ναι, είμαι βέβαιη ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την υποκειμενικότητα, παρά μόνο αν δούμε τα συναισθήματα ως θεμελιακό της στοιχείο. Για παράδειγμα, όταν μιλάμε για ευρωπαϊκή ταυτότητα, δεν εννοούμε ότι αφορά μόνο μια διανοητική και πολιτική εμπλοκή. Το να είναι κανείς Ευρωπαίος είναι και μια συναισθηματική επένδυση. Δεν γίνεται να είσαι Ευρωπαίος χωρίς να νιώθεις Ευρωπαίος, ακόμη και αν αυτό μερικές φορές δημιουργεί ανάμεικτα συναισθήματα. Αυτό ισχύει, τόσο για τα άτομα όσο και για τις συλλογικότητες. Η αγάπη κάποιου για την πατρίδα του είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, και η συναισθηματική σχέση για το έθνος ή την περιοχή στην οποία ανήκει κανείς υπήρξε συστατικό μέρος της υποκειμενικότητας. Και πάλι όμως, υπάρχουν και «διαστροφές», εάν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη χωρίς να ηθικολογήσουμε. Έχω στο μυαλό μου τις αναλύσεις, σύμφωνα με τις οποίες ο φασισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί ιστορικά με όρους μόνο κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς. Μπορεί να ερμηνευθεί και σε ένα συναισθηματικό επίπεδο: η ταύτιση με τον δικτάτορα, η προβολή ελπίδων και επιθυμιών στο πρόσωπό του, αλλά και αντίστροφα, η προβολή απογοητεύσεων και απωθημένων πάνω σε έναν προκαθορισμένο εχθρό, όπως οι Εβραίοι για τον ναζισμό και τον φασισμό ή οι μαύροι στην περίοδο της δουλείας.

Πολυμέρης Βόγλης, Tα Νέα, 13/5/2007