Η αντίσταση των γεγονότων

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τίτλος είναι συνήθως η τελευταία κίνηση με την οποία ο ποιητής -ή ο συγγραφέας, γενικότερα- ολοκληρώνει το βιβλίο του, αλλά και το πρώτο μήνυμα που στέλνει στον αναγνώστη του. Και αν αυτός ο αναγνώστης αποδειχθεί προσεκτικός, κλείνοντας το βιβλίο, πάλι στον τίτλο θα επιστρέψει ακολουθώντας τώρα την πορεία του δημιουργού. Από εκεί λοιπόν ξεκινώ και εγώ την απόπειρά μου να παρουσιάσω τη νέα ποιητική κατάθεση του Τίτου Πατρίκιου.

Η αντίσταση των γεγονότων είναι ένας τίτλος αμφίσημος και από μιαν άποψη προκλητικός: Γιατί η λέξη «αντίσταση» εγγράφεται μέσα σε μια συγκεκριμένη ιστορική και ιδεολογική προοπτική: αντίσταση στους ξένους κατακτητές, αντίσταση στις ντόπιες δυνάμεις της εξουσίας, αντίσταση στις καθησυχαστικές συμβάσεις της καθημερινότητας ή των κοινών τόπων, κι ακόμα αντίσταση στην ευκολία μιας επαναστατικής ρητορικής που υπαγορεύεται από την κομματική στράτευση. Στον ίσκιο όλων αυτών των συνδηλώσεων διαμόρφωσε τη βιοθεωρία του και δημιούργησε τα ποιήματά του ο Τίτος Πατρίκιος.

Με άλλα λόγια εξέφρασε αυτό που ο Δημήτρης Μαρωνίτης ονόμασε «πολιτική και ποιητική ηθική». Η αλληλεπίδραση των δύο στάσεων και ο αδύνατος διαχωρισμός τους έχει κατατεθεί ως ποιητολογική μαρτυρία ήδη από τα «Χρόνια της πέτρας» [Μαθητεία, 1963]:



«Από τη στάση μου/ προς τη ζωή/ βγαίνουν/ τα ποιήματά μου./ Μόλις υπάρξουν/ τα ποιήματά μου/ μια στάση μου επιβάλλουν/ αντίκρυ στη ζωή».



Ο ποιητής «αντίκρυ στη ζωή». Το αντί ως πρώτο συνθετικό το έχουμε ήδη συναντήσει σε δύο καίριες ποιητικές συλλογές του Τίτου Πατρίκιου. Στις «Αντιδικίες», όπου το υποκείμενο ψηλαφεί τις ρωγμές των βεβαιοτήτων -δικών του ή των άλλων: «Οταν οι άνθρωποι δεν αμφιβάλλουν για το δίκιο τους/ Πόσο μπορεί ν' αδικούνε...».

Και στους «Αντικριστούς καθρέφτες», όπου αρχίζει να διαφαίνεται η δύναμη των γεγονότων που τέμνουν το χρόνο με τρόπο απρόβλεπτο και κατά συνέπεια ανεξέλεγκτο. Οταν τα συμβάντα μιας προσωπικής περιπέτειας, ενίοτε μικρά και επουσιώδη προβάλλουν έντονα μέσα στην οθόνη της μνήμης παραμερίζοντας ή και επισκιάζοντας άλλα που έμοιαζαν -ή και ήταν κάποτε- ιστορικής σημασίας.

Στην τελευταία του ποιητική συλλογή ο Πατρίκιος διευρύνει ακόμα περισσότερα αυτή την οπτική. Εδώ η αντίσταση δεν είναι αποκλειστική ιδιότητα της ανθρώπινης βούλησης, μεταφέρεται από το χώρο του υποκειμένου στην αντικειμενκή πραγματικότητα. Πρόκειται για μια μεταφορά που κάποτε μοιάζει ευανάγνωστη αλλά εντέλει -και αυτό είναι ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχήματα του βιβλίου-ξεφεύγει από τα στρογγυλεμένα ερμηνευτικά σχήματα. Θα επιχειρήσω να εξηγήσω τι εννοώ.

Σε ένα πρώτο επίπεδο ο αναγνώστης μπορεί να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι ο ποιητής ζητά απλώς να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα. Να μην στέκει πλέον «αντίκρυ στη ζωή» αλλά να είναι μέσα της. Πολλά από αυτά που περιφρόνησε ή αρνήθηκε ή θυσίασε στο βωμό μιας άλλης, καλύτερης και φανταστικής ζωής αποκτούν αίφνης μια γλυκιά γεύση, ένα απαλό δέρμα, μια παραμυθητική οικειότητα. Ο,τι κάποτε θεωρήθηκε ανάξιο ή ακόμα και ύποπτο στην κοινότοπη επανάληψή του, τώρα αντιμετωπίζετια από μια νέα διάθεση: «Εξαίσιο δώρο, γύρισμα, κύκλος, κρίκος/Αμίλητη επανάληψη που δεν διδάσκει/ Εξαίσιο δώρο της κοινότοπης συνέχειας». [«Το δώρο»]

Εδώ και τώρα, λοιπόν, η ζωή και δεν περιμένει. Μια παραδοχή που οδηγεί σε ποιήματα όπως το «Εγκώμιο» που εγγράφεται πάνω στον κύκλο του βιωμένου χρόνου της «θείας Ελευθερίας»: μιας γυναίκας που «δρασκέλισε δυο θάλασσες, τρεις καταστροφές, τρεις αιώνες», ανυποψίαστη για τα μεγάλα και τα δύσκολα («δίχως να αφοσιώνεται σε ιδανικά/ που απαιτούν υπέρτατες θυσίες»), ανυποψίαστη επίσης για τις φοβερές συνδηλώσεις του ονόματός της. Η ηρωίδα του ποιήματος αυτού «που αγαπούσε τα ωραία ρούχα, τ' ακριβά καλλυντικά, τα κοσμήματα, τις εκλεπτυσμένες γεύσεις», στη νεότητά της ίσως υπήρξε ένα από τα «προνομιούχα πλάσματα» που την τύχη τους «φθονεί» ο Καρυωτάκης στην πασίγνωστη -και αρκετά παρεξηγημένη- «Αποστροφή» του. Τώρα όμως, στο «Εγκώμιο» του Πατρίκιου η οπτική γωνία μετατοπίζεται. Η βιογραφία της αιωνόβιας θείας Ελευθερίας φωτίζεται από μια τρυφερή συγκατάβαση: «Μας άφησε σιωπηλά να τη θυμόμαστε/ το εγκώμιό της στη ζωή,/ έναν γαλήνιο εγωισμό/ των καθημερινών αμάραντων αισθήσεων».

Μίλησα προηγουμένως για ένα πρώτο ευανάγνωστο επίπεδο. Γρήγορα ωστόσο διαπιστώνουμε ότι τα πράγματα είναι πιο σύνθετα, ίσως ακόμα και ανοιχτά στις αντιφάσεις τους. Γιατί φυσικά ο ποιητής, δεν είναι καθόλου ανυποψίαστος. Γνωρίζει πως ο κύκλος της κοινότοπης συνέχειας, δικαιωμένος έστω από τη δύναμη της επιβίωσης, δεν είναι η δική του μοίρα. «Η αντίσταση των γεγονότων» μπορεί να είναι τελικά αυτό που τέμνει τον κύκλο, αυτό που τον μεταβάλλει σε ανοιχτή σπείρα. Η εικόνα της ροής του χρόνου εμφανίζεται έτσι πιο σύνθετη: επανάληψη και περιπέτεια, καθησυχαστική συνέχεια και άνοιγμα στο απρόβλεπτο, ασφάλεια του κύκλου και επιθυμία της σπείρας. Γιατί τη σπείρα θέλει κατά βάθος ο ποιητής:



«που καθώς πάει να κλείσει/ ξανοίγεται προς τα ρήγματα της γης/ πάει ως την αφετηρία της φουσκονεριάς/ τυλίγεται σε ποθητά κορμιά/ ανασυνδέει σκορπισμένες σκέψεις/ επαναφέρει μυρουδιές, ξαναβγαίνει/ από τις σήραγγες των τραίνων/ ανασηκώνεται ως τους πύργους του νερού/ φτάνοντας -μην ξέροντας ακριβώς/ πού τελικά θα φτάσει». [«Ο κύκλος»].



Η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου αρνείται τις βεβαιότητες των ολιστικών σχημάτων: στοχάζεται, υποψιάζεται, αμφιβάλλει, αναθεωρεί, εξελίσσεται, δίνει το «παρών» στο προσκλητήριο του καιρού της. Κεντρικός άξονας της ποιητικής ανθρωπογνωσίας που αναδύεται μέσα από ένα πολύμορφο εκφραστικό τοπίο, είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Μια αναζήτηση που ταυτίζεται με τον προορισμό της ποίησής του ήδη από την εποχή της Μαθητείας.

Στην ενότητα «Αντιδικίες» -το ποίημα «Στίχοι 2» συνιστά ένα από τα πιο γνωστά ποιητολογικά δείγματα αυτής της οπτικής. Εκεί, η αμφισβήτηση της «δημαγωγικής» -η λέξη με την πρώτη της σημασία- λειτουργίας της ποίησης συνοδευόταν από την πίστη σε μιαν άλλη δυναμική. Ετσι απέναντι στο δίστιχο «κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα/ κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες», ο Πατρίκιος τοποθετούσε την αντίστιξη: «Μόνο μιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω/ να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή».

Αυτή η αλήθεια που αναζητά ο νέος ερευνητής του ομώνυμου ποιήματος στην Αντίσταση των γεγονότων οδηγεί τον ποιητή σε μια προσωπική ανάγνωση της αλληγορίας του πλατωνικού σπηλαίου: Πέρασα κι εγώ χρόνια της ζωής μου/ Δεμένος μέσα σε μια σκοτεινή σπηλιά/ Πιστεύοντας πως το μεταβαλλόμενο παρόν/ Είναι οι σκιές που έβλεπα στα τοιχώματα. [«Η σπηλιά»]

Στην «Αντίσταση των γεγονότων» η επιφάνεια και το βάθος, το φαίνεσθαι και το είναι δοκιμάζονται μέσα από την προοπτική του χρόνου, και δημιουργούν μια μακριά γραμμή αντιθετικών μοτίβων: τα φανερά και τα κρυφά μονοπάτια της μνήμης, οι νεκροί φίλοι και το παρόν που ξεγλιστράει, οι ήχοι και οι σιωπές, η ζωή και η τέχνη, η φθορά του σώματος και η θαλερότητα των συναισθημάτων, το φως και η σκιά είναι οι τόποι που κατοικούν τα ποιήματα. Στον πυκνό καμβά αυτών των αντιθέσεων ο συγκρατημένος λυρισμός συνδυάζεται με την έντονη εικονοποιία, η δραματικότητα με την ειρωνική ματιά, το αφηγηματικό ποίημα με την αλληγορία και το στοχαστικό επίγραμμα: είναι οι γνώριμοί μας τρόποι της ποιητικής του Πατρίκιου που κρύβουν κάποτε απροσδόκητες ανατροπές και ασυνήθιστους τόνους. 'Η με τα λόγια του ποιητή.

«Οπως το χέλι στη μοναξιά του/ Μέσα στη στέρνα γουργουρίζοντας σιωπή/ Οπως η σίγλα ανεβάζοντας στο φως/ Το σκοτάδι του νερού» [«Τοπίο, 2»]

Ο ποιητής ψάχνει για το φως, αλλά οι ρίζες του απλώνονται στα σκοτεινά μέρη της σιωπής και της μοναξιάς. Καταφάσκει στην ομορφιά των μικρών πραγμάτων και ζει μέσα στο τώρα χωρίς αυταπάτες, οδηγώντας μας κάποτε στις ανοιχτές πληγές της μνήμης, σε τόπους δακρύων και αίματος, σε μονοπάτια αδιέξοδα, σε σκηνικά εφιαλτικά: «Κι ενώ δεν περιμέναμε πως θα ξανασυμβεί/ Μαυρίζει πάλι όπως πίσσα ο ουρανός/ Η νύχτα γεννάει τέρατα από σκοτάδι,/ Σκιάχτρα του ύπνου και του ξύπνου/ Κλείνουν τις διαβάσεις, ζητάνε λύτρα, απειλούν».

Στο ποίημα «Τα ομοιώματα και τα πράγματα», που ανοίγει μέσα στο κλίμα του προηγούμενου απειλητικού τοπίου, επαναδιατυπώνεται και πάλι το παλιό ερώτημα σχετικά με το ρόλο του ποιητή, και δίνεται εκ νέου ως κατακλείδα η απάντηση:



«Επισκοπώντας τα πράγματα που έχουν ήδη γίνει/ Η ποίηση ψάχνει για απαντήσεις/ σ' ερωτήματα που δεν έχουν ακόμα τεθεί».



Στην αειθαλή αυτή πίστη βρίσκεται κατά τη γνώμη μου η αξία της νέας ποιητικής κατάθεσης του Τίτου Πατρίκιου. Γιατί, αν τα γεγονότα αντιστέκονται στη ρητορεία των ιδεολογημάτων και στις βεβαιότητες των ερμηνευτικών σχημάτων, η ποίηση μπορεί ακόμα να είναι ένα κλειδί μαγικό.



ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΝΤΟΥΝΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/07/2001