Η ερωτική λογοτεχνία

Η υιοθέτηση των λέξεων "ερωτικός", "ερωτισμός", με τη σημασία που εννούμε σήμερα, τοποθετείται μάλλον στα τέλη του 19ου αιώνα, από το 1881 και μετά, την εποχή που η απελευθέρωση των εκφραστικών μέσων, ο πλούτος και η διάδοσή τους μας οδήγησαν στην ανάγκη ταξινόμησης της λογοτεχνικής παραγωγής. Το "ερωτικός" καταχωρίστηκε τότε ανάμεσα στα συνώνυμα "χυδαίος", "ακόλαστος", "άσεμνος", "απρεπής", "πορνογραφικός", κλπ. Θα πρέπει να προστεθεί ο χαρακτηρισμός "υβριστής των χρηστών ηθών", που δεν είναι σημερινός, αλλά χρονολογείται από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, εποχή κατά την οποία η κοινωνία, στέρεα δομημένη, αρχίζει να εναντιώνεται σε οτιδήποτε απειλεί τα θεμέλιά της. Αυτός ο προσδιορισμός, που παραμερίστηκε ελαφρώς κατά τον Μεσαίωνα, θα αναβιώσει με ένταση όταν η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση αλλά και η "καθολική αναγέννηση", τον 17ο αιώνα, θα επικεντρωθούν στη σημασία των ηθών και μάλιστα των χρηστών.
Επομένως, παρότι η διατύπωση "ερωτική λογοτεχνία" είναι σύγχρονη, το ζήτημα είναι πολύ παλαιότερο, αν και η ακριβής χρονολόγηση παρουσιάζει δυσκολίες. Αυτό ακριβώς θα διαπιστώσουμε επιχειρώντας να διατρέξουμε την ιστορία της. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Συνταυτισμένο με την ερωτική λογοτεχνία και τον ερωτισμό, το όνομα του Ζαν-Ζακ Ποβέρ φέρει αμέσως στο νου τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο και μαζί τους επίμονους αγώνες του εκδότη ενάντια στη λογοκρισία, και φυσικά την εμβληματική σκιά της αινιγματικής μορφής του επίφοβου Μαρκήσιου! Ως γνωστόν, προσωπογραφία του Σαντ δεν υπάρχει.

Ο Ζαν-Ζακ Ποβέρ είναι ο πρώτος εκδότης του Σαντ, αυτός που θα τολμήσει να εκδώσει τα έργα του ύστερα από 150 χρόνια συνεχών απαγορεύσεων και κατασχέσεων. Το γεγονός τού στοίχισε απηνείς και μακροχρόνιους δικαστικούς αγώνες και διώξεις και τον κατέστησε κεντρικό άξονα των αγώνων εναντίον της λογοκρισίας στη Γαλλία. Η συμβολή του Ποβέρ στην ολοκληρωτική άρση της λογοκρισίας στη Γαλλία υπήρξε καθοριστική. Από το 1947 που πρωτοκυκλοφόρησε τη Justin ώς σχεδόν το 1970, εποχή που οι ανατρεπτικοί άνεμοι του Μαΐου του 1968 φυσούσαν ακόμα ούριοι, ο Ποβέρ έδωσε με σθένος τη μάχη του, συνεχίζοντας, παρά τις απαγορεύσεις, να εκδίδει αποφασιστικά το ένα έργο πίσω από το άλλο. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι η δεκαετία του 1960-'70 μαζί με τα απελευθερωτικά κινήματα και τη σεξουαλική επανάσταση έφερε ξανά στο προσκήνιο τον Σαντ, ο οποίος αντικαθρεφτίστηκε και σε σημαντικά έργα της εποχής, όπως το θεατρικό έργο του Πέτερ Βάις «Marat-Sade», και το κινηματογραφικό δοκίμιο του Πιέρ-Πάολο Παζολίνι «120 ημέρες στα Σόδομα».

Ο Ποβέρ, λοιπόν, κάτω από τη σημαία του Σαντ θα γίνει ο κατεξοχήν εκδότης κι ανθολόγος της ερωτικής, με την έννοια όμως της ανατρεπτικής, λογοτεχνίας. Δεν είναι τυχαίο ότι εκδίδει Μπατάιγ, Η ιστορία του ματιού, Ο νεκρός, Το γαλάζιο τ' ουρανού, Μπρετόν, Αρκάνα 17, Ανθολογία του μαύρου χιούμορ, Μπορίς Βιάν, Pauline Reage, Η ιστορία τής Ο, Αλμπερτίν Σαραζίν, Ο Αστράγαλος κ.ά. Είναι επίσης εκδότης του περιοδικού Bizarre, φέρνοντας στο φως άγνωστες ή και αμφισβητούμενες πτυχές της λογοτεχνίας. Και μπορεί ο γνωστός συγγραφέας και σημειολόγος, διευθυντής του περιοδικού Tel Quel, Φιλίπ Σόλερς, να ισχυρίζεται ότι το μυθιστόρημα είναι πάντα στη βάση του ερωτικό αφήγημα, κι αυτό ισχύει για όλα τα καλά μυθιστορήματα, ο Ποβέρ όμως αντιλαμβάνεται την έννοια μαχητικά: ταυτίζει την έννοια του ερωτικού με τον ερωτισμό και τα δύο αυτά μαζί με το κάθε φορά απαγορευμένο, το απρεπές, το άσεμνο, το χυδαίο, το ανόσιο, το πορνογραφικό, το υβριστικό και το ανατρεπτικό. Ο Ελληνας αναγνώστης της ελληνικής μετάφρασης μπορεί να ξαφνιαστεί παρακολουθώντας τη συλλογιστική του Ποβέρ κι αυτό, εξαιτίας της αμφισημίας της λέξης «ερωτικός», η οποία δεν είναι συνώνυμη της λέξης «erotique» που χρησιμοποιεί ο Ποβέρ. Ο τίτλος της μελέτης του, La litterature erotique, παραπέμπει σαφώς στον ερωτισμό και την ερωτογραφία, την οποία εξετάζει μέσα στο χρόνο, αυτή που αντιτίθεται στα «χρηστά ήθη» ως υβριστική.

Είναι, μ' άλλα λόγια, ένας «λιμπερτίνος» που έχει αναβαπτιστεί στα βαθιά και ερεβώδη νερά του γαλλικού υπερρεαλισμού. Ανήκει στην πιο γνήσια παράδοση της γαλλικής ελευθεριότητας, του ακούραστου και βλάσφημου πνεύματος που αμφισβητεί εκ βάθρων την επικρατούσα ηθική, ταυτίζοντάς τη με την επικρατούσα ιδεολογία γενικότερα, αναδεικνύοντας και καταγγέλλοντας τη σαθρότητά της.

Μ' αυτόν τον τρόπο ο Ποβέρ, όπως και ο Σαντ, ανήκει στη χορεία των επαναστατημένων και εξεγερμένων, και όχι κατ' ανάγκην των επαναστατών που έχουν ως στόχο τη ριζική ανατροπή των κοινωνικών δομών και την αντικατάστασή τους από άλλες καινούριες, μέσα από τακτικές ή στρατηγικές θεωρητικά και πρακτικά διατυπωμένες. Εδώ έχουμε να κάνουμε μ' έναν ακραίο και ανατρεπτικό αγώνα που διεξάγεται στο επίπεδο των ιδεολογικών δομών.

Μ' αυτήν την έννοια, δεν είναι τυχαίο ότι ο μακροχρόνιος αγώνας του Ποβέρ ενάντια στη λογοκρισία, καθώς και η ταυτόχρονη εμφαντική παρουσία του Σαντ στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών απέκτησαν αυτή τη δραστικότητα και εμβέλεια στα χρόνια που ακολούθησαν την εξέγερση του Μαΐου του 1968. Με τη φαντασία στην εξουσία που ευαγγελιζόταν ο Μάης του'68, με το όραμα ενός σοσιαλισμού απαλλαγμένου από τις γραφειοκρατικές παραμορφώσεις του και το ισχυρό ουτοπικό του πρόταγμα, φυσιογνωμίες σαν του Σαντ, κι αγώνες σαν κι αυτούς του Ποβέρ λειτούργησαν σαν σημεία και σημαίες γενικότερης ρήξης με το σύνολο των ιδεολογικών δομών.

Στο βιβλίο του Ερωτική λογοτεχνία ο Ποβέρ ψάχνει τις απαρχές της μέσα στην Ιστορία. Ακολουθεί, τολμώ να πω, τη μέθοδο που χρησιμοποίησε ο Σαντ στον Πρόλογό του στα Εγκλήματα του Ερωτα, γυρεύοντας τις απαρχές της στις απαρχές του ίδιου του μυθιστορήματος, ανιχνεύοντας ερωτογραφήματα σ' όλες τις εποχές, με την έννοια του γραπτού λόγου που εναντιώνεται στα θεμέλια μιας ισχυρά δομημένης κοινωνίας και προκαλεί, φυσικά, την αντίδρασή της. Από την Αίγυπτο στην Αρχαία Ελλάδα, τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μέχρι σήμερα.

Επισημαίνοντας, ορθά, τη δυσκολία μιας τέτοιας θεώρησης κατά την αρχαιότητα, δεδομένου ότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ακριβώς το έτερο σκέλος, δηλαδή το σύστημα των ιδεών και των αναπαραστάσεων που διέπει την έννοια των χρηστών ηθών κάθε εποχή, δίνει το βάρος του στην Αναγέννηση και το 17ο αιώνα. Πιστεύει εξάλλου ότι ο όρος «litterature erotique» υιοθετείται περί τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου συνώνυμα της λέξης «ερωτισμός» είναι οι λέξεις, απρεπής, άσεμνος, ακόλαστος, χυδαίος, πορνογραφικός κ.λπ.

Με το γλαφυρό του ύφος ο Ποβέρ θα μας οδηγήσει στα μονοπάτια «της μικρής Ιστορίας» των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, για να μας δείξει τη διαπλοκή του πολιτικού με την τρέχουσα ηθική και τα ήθη, και το αντίστροφο, μέσα από τις επιλογές που προτάσσει κάθε φορά η κοινωνική συγκυρία.



ΕΙΡΗΝΗ ΛΕΒΙΔΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/08/2004