Το φεγγάρι και οι φωτιές

Το φεγγάρι και οι φωτιές είναι το βιβλίο που κουβαλούσα μέσα μου εδώ και πολύ καιρό και που απόλαυσα περισσότερο γράφοντάς το. Τόσο που πιστεύω πως για κάμποσο -ίσως και για πάντα- δεν θα γράψω τίποτ' άλλο. Δεν είναι σωστό να προκαλούμε υπερβολικά τους θεούς.

Τσέζαρε Παβέζε

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τελευταίο μυθιστόρημα του Ιταλού συγγραφέα συναντάει τους περίπου σύγχρονούς του Γάλλους στοχαστικούς συγγραφείς, όπως είναι ο Καμί ή ο λίγο παλιότερος Ζιντ. Τους συναντά με τρόπο έμμεσο, καθώς το πραγματικό θέμα του «Φεγγαριού» λανθάνει πίσω από τις αράδες του κειμένου -και πιθανώς πίσω από τις προθέσεις του ίδιου του Παβέζε.

Ιταλική επαρχία, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και λίγο πιο πριν. Ενα νόθο αγόρι μεγαλώνει στην Γκαμινέλα, ένα χωριουδάκι χαμένο στην ύπαιθρο, στο σπίτι της θετής του οικογένειας, που τον δέχτηκε στους κόλπους της για να εισπράττει ένα πενιχρό επίδομα. Μέσα σε μυρωδιές από αμπέλια και καλαμπόκια, πλάι στα νερά του ποταμού Μπέλμπο, το μικρό αγόρι αποκτά συνείδηση της μοίρας του: της μοναξιάς.



Ζαριά ριγμένη



Ο Παβέζε, αν και δεν θέλησε στο «Φεγγάρι» να μιλήσει για το αίσθημα αποξένωσης, αυτό το τελευταίο καταλήγει να είναι το κυρίαρχο μοτίβο του βιβλίου. Ο πρωταγωνιστής, το αγόρι που αργότερα γίνεται έφηβος και νέος άντρας, περνάει τη ζωή του σ' έναν κόσμο άξενο, εχθρικό. Και δεν είναι τυχαίο που το μυθιστόρημα ξεκινάει με την επιστροφή του από την Αμερική αρκετά χρόνια μετά, αμέσως μετά την Απελευθέρωση. Το «Χέλι» γυρνάει άπατρις στην πατρίδα του, ο χρόνος και η απόσταση απαγορεύουν την εκ νέου οικείωση της γενέθλιας γης. Οσα υπήρξαν υπήρξαν κι ό,τι έγινε έγινε -η ζαριά είναι ριγμένη.

Το μικρό αγόρι περνά όλες εκείνες τις εμπειρίες που το οδηγούν στην ενηλικίωση μέσα σ' ένα περιβάλλον απόλυτης ένδειας. Οι αντίξοες συνθήκες τού προσφέρουν τη δύναμη του πεινασμένου, ενώ το ψυχογράφημά του το συνθέτουν όλων των ειδών οι στερήσεις: υλικές, ψυχικές, πνευματικές. Μοναδική σανίδα σωτηρίας, ο αγαπημένος του φίλος, ο Νούτο, μερικά χρόνια μεγαλύτερος, που τον μπάζει στο νόημα της ζωής και τον στηρίζει ποικιλοτρόπως.

Το μυθιστόρημα είναι πολύ απλό στη δομή του: μια αδιατάρακτη πρωτοπρόσωπη αφήγηση το θερμαίνει ίσως υπερβολικά, δίνοντάς του τους αναπόφευκτους ζεστούς τόνους που υποβάλλει το πρώτο πρόσωπο.

Εκεί όπου το μυθιστόρημα γίνεται λιγότερο απλό είναι στη χρονική του συγκρότηση. Ο πρωταγωνιστής, όπως είπαμε, επιστρέφει στα γενέθλια χώματα αμέσως μετά την Απελευθέρωση. Το μεγαλύτερο κομμάτι του βιβλίου είναι η αναδρομική αφήγηση της παιδικής του ηλικίας, η οποία διαπλέκεται επιδέξια με το παρόν της αφήγησης. Εδώ ο Παβέζε έχει μια έξυπνη στρατηγική: χωρίς να αντιθέτει τις δύο διαφορετικές χρονικές δομές, χωρίς να υποσημαίνει ποτέ με γλωσσικά ή άλλα μέσα τη διαφορά τους, μεταβαίνει από τη μια στην άλλη απροειδοποίητα, έξαφνα αλλά φυσικά, κι έτσι δεν δημιουργεί ποτέ στον αναγνώστη το αίσθημα του κενού ή της εξαναγκασμένης μετάβασης από τον έναν χρόνο στον άλλον. Οι δύο χρονικές δομές αναμειγνύονται, ζυμώνονται σχεδόν η μία μέσα στην άλλη, προσφέροντας στον αναγνώστη μια απολύτως συνεκτική αφήγηση.

Το «Φεγγάρι και οι φωτιές» εντάσσεται απολύτως στο κλίμα του νεορεαλισμού, που κυριαρχεί κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στην Ιταλία. Ακολουθώντας το βασικό αισθητικό πρόταγμα όλων των ρεαλισμών, παλιών και νέων, εκτυπώνει με μεγάλη, σχεδόν φωτογραφική, ακρίβεια τον πραγματικό χώρο, το σκηνικό και τα πρόσωπα. Παράλληλα, συμφωνώντας με το αφηγηματικό πρόγραμμα της ίδιας τάσης, ρίχνει το βάρος του στην ψυχογραφία των ηρώων του, ιδίως δε του πρωταγωνιστή του, στον οποίο, δεν χωρεί αμφιβολία, έχει προσθέσει αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία.



Πολυπρόσωπος θίασος



Στο βιβλίο περιδιαβαίνουν πλείστα όσα πρόσωπα, όλα για να ψυχογραφήσουν το «Χέλι». Από τα κορίτσια της Γκαμινέλα μέχρι τα κορίτσια της Μόρα, την Ιρένε, τη Σίλβια και τη Σαντίνα, και από τον Νούτο ώς τον Σιορ Ματέο, ένας ολόκληρος θίασος επιστρατεύεται για να ψυχογραφηθεί, όπως το ήθελε πάντα ο ρεαλισμός, ο κεντρικός ήρωας, τόσο ως ενήλικος όσο και ως παιδί. Στο δεύτερο μισό του μυθιστορήματος εμφανίζεται και ο Τσίντο, ένα χωλό αγόρι -που μαζί με τον Νούτο παίζουν έναν βαρύνοντα ρόλο στη σκιαγράφηση του ψυχολογικού πορτρέτου του ήρωα-, το οποίο ενσαρκώνει αυτό που το «Χέλι» προσδοκούσε, και φοβόταν, πως θα γίνει.

Σε όλο το μήκος του μυθιστορήματος ξετυλίγεται ο κόσμος του αγροτικού μόχθου, χωρίς να λείπουν τα πανηγύρια, οι γιορτές και τα ξεφαντώματα και, κυρίως, χωρίς να λείπουν ο ερωτισμός και η γυναικεία παρουσία, πάντοτε όμως ήπια και τρυφερά, σχεδόν συνεσταλμένα. Επίσης δεν λείπουν, από ένα σημείο και ύστερα, το φόντο του αντιφασιστικού αγώνα, η Αντίσταση, καθώς και το ζήτημα της κοινωνικής αφύπνισης, έτσι όπως το θίγει κυρίως ο Νούτο.

Εν κατακλείδι: ο Παβέζε, με το «Φεγγάρι και τις φωτιές», γραμμένο λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, θέλησε να γράψει ένα μυθιστόρημα εντόνως κοινωνικό και πολιτικό, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και στρατευμένο. Εντέλει έγραψε ένα μυθιστόρημα όπου κυριαρχούν το θέμα και η ατμόσφαιρα της αποξένωσης, ένα μυθιστόρημα όπου ο άνθρωπος προσπαθεί να επιβιώσει μέσα σ' έναν άξενο κόσμο, σ' ένα άφιλο σύμπαν. Παρ' όλα αυτά, επειδή η πρόσληψη ενός συγγραφέα και του έργου του είναι πρώτα απ' όλα ζήτημα πολιτισμού, οι παρούσες πολιτισμικές συνθήκες, είναι βέβαιο, θα δυσχέραιναν ιδιαίτερα την πρόσληψη, στις μέρες μας, ενός μυθιστορήματος όπως το «Φεγγάρι». Παλιώνουν τα έργα, παλιώνουν...

Η μετάφραση της Αννας Παπασταύρου είναι αψεγάδιαστη. Ακόμα και οι παλαιοδημοτικές λύσεις που υιοθετεί σε ορισμένα σημεία, είναι απολύτως συμβατές με το χαρακτήρα και την όλη στρωματογραφία του κειμένου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/03/2006