Σκηνές της θεωρίας

Είναι ο κόσμος ένα θέατρο και όλοι εμείς ηθοποιοί που παίζουμε κάποιους ρόλους; Πού τελειώνει η θεατρική πλαισίωση και πού αρχίζει η «πραγματικότητα»; Ποια όρια μπορούν να τεθούν στη θεατρική πράξη; Πώς μπορεί η θεατρικότητα της ζωής να συμβάλλει στη διάνοιξη και την εμβάθυνση της ατομικής και της κοινωνικής εμπειρίας μας; Πώς συμβιβάζονται ο ενικός χαρακτήρας της θεατρικής παράστασης, η ενθαδικότητα και η παροντικότητά της, με τις αξιώσεις της θεατρικής ιστορίας για επιστημονική γνώση;







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα ανησυχητικό φαινόμενο είναι η ετοιμότητα (αν όχι η δουλικότητα) των μελετητών να υποκύψουν αμέσως και χωρίς κριτική διεργασία στο νέο κανόνα, που εξαπλώνεται μέσω των πανεπιστημίων και της υποχρεωτικής παραγωγής νέας βιβλιογραφίας, οδηγώντας σ' έναν κώδικα υποχρεωτικών αναφορών και παραθεμάτων, για να δείξουν ότι ανήκουν κι αυτοί στο club των μυημένων.

Με το περιεκτικό βιβλίο «Σκηνές της θεωρίας», ο Γιώργος Πεφάνης αποδεικνύει πως είναι από τους λίγους Ελληνες θεατρολόγους που όχι μόνο αρθρώνουν αυτόνομο θεωρητικό λόγο, αλλά και αντίλογο στη διεθνή βιβλιογραφία, η οποία εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς σε όλα τα θεματολογικά μέτωπα. Βρίσκεται, σε αντίθεση με άλλους, σε συνεχή διάλογο με την τελευταία βιβλιογραφία, την οποία γνωρίζει και παραθέτει απλόχερα, διαλεκτικός και διαλλακτικός, φτάνει και επιμένει όμως και σε δικές του απόψεις, τις οποίες τεκμηριώνει άρτια και πλούσια και προβάλλει με πειστικά επιχειρήματα, με τρόπο καταληπτό, με μεθοδικότητα και συνοχή. Ως μέθοδο της αμφισβήτησης των, σχετικών πάντα, στη θεωρία, απόψεων άλλων και ως μεθοδολογική στρατηγική της ανάπτυξης των δικών του απόψεων επιλέγει τις επίμονες και αλλεπάλληλες ερωτήσεις. Μια σωστή ερώτηση είναι πράγμα πιο δύσκολο και επίτευγμα πιο σπουδαίο από την ίδια την απάντηση, προϋποθέτει γνώση του αντικειμένου, ένστικτο και ευαισθησία, και αν κατορθώσει κανείς να κάνει σωστές ερωτήσεις, οι απαντήσεις έρχονται ύστερα σχεδόν από μόνες τους.

Ο συγγραφέας είναι επίμονος μελετητής των πάσης φύσεως θεωριών που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το φαινόμενο του θεάτρου, αλλά αυτό που πρέπει να προσεχθεί είναι ο τρόπος ανάπτυξης του εκάστοτε θέματος, ο φιλικός τρόπος έκφρασης, η αναζήτηση της νοητής επικοινωνίας με τον υποτιθέμενο αναγνώστη, και οι αποστάσεις που παίρνονται από θεωρήματα «της μόδας». Σε αυτή την κριτική στάση τον βοηθάει η γαλλική του κουλτούρα και η φιλοσοφική του συγκρότηση, ενώ τη διαλεκτικότητα και διαλλακτικότητα απέκτησε στο «σχολείο του συγκεκριμένου», στην τρυφή με ιστορικά φαινόμενα, την ανάλυση συγκεκριμένων κειμένων και την επαφή με τη θεατρική πρακτική.

Τα κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν μια θεματική ενότητα, η οποία διαφωτίζει και υπερασπίζεται τον ρόλο της θεωρίας στις θεατρικές σπουδές από διάφορες πλευρές και με διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Το ύφος είναι γλαφυρό, διαθέτει εκφραστικό πλούτο, σε ορισμένα σημεία είναι και γοητευτικό· οι θέσεις προβάλλονται χωρίς δογματισμό, αλλά με προσήνεια και μεθοδικότητα, ενώ προσφέρουν μια συγκροτημένη και πλούσια σε αποχρώσεις θέαση της σημερινής κατάστασης των θεωριών του θεατρικού μέσα από τη ρευστότητά τους. Το βιβλίο είναι πολύ καλά τεκμηριωμένο· ο Πεφάνης παρακολουθεί ανελλιπώς τις τελευταίες βιβλιογραφικές εξελίξεις και είναι ενημερωμένος σε ένα πολύ ευρύ φάσμα θεωρητικών αναζητήσεων στις πολιτισμικές και κοινωνικές επιστήμες εν γένει, βρίσκεται δε σε γόνιμο διάλογο με μια πληθώρα από συγγραφείς και μελετητές ανά τον κόσμο. Το βιβλίο ίσως θα άξιζε να μεταφραστεί, μάλλον σε πιο σύντομη μορφή, σε κάποια μείζονα ευρωπαϊκή γλώσσα.

Οι επιμέρους θεματικές αναλύουν διεξοδικά, αλλά και με σαφήνεια, τα περισσότερα από τα σοβαρά ζητήματα της σύγχρονης θεατρολογικής σκέψης, εις τρόπον ώστε αφενός να συγκροτηθεί μια πολύπλευρη συνηγορία της θεωρίας του θεάτρου, έναντι των αμφισβητήσεων που γνωρίζει σήμερα, και αφετέρου να διαμορφωθεί ανάγλυφα ο χάρτης των ιδεών και των προβληματισμών της.

Ο Πεφάνης αφοπλίζει τις θέσεις εναντίον της θεωρίας και διασκεδάζει τις φοβίες των καλλιτεχνών, καθώς επιχειρεί τον αμοιβαίο προσδιορισμό θεωρίας και πράξης, μακριά από τις ακαδημαϊκές συμβατικότητες ή τις εμπειρικές εμπλοκές. Επιπλέον, παρουσιάζονται με ένα εκπληκτικό εύρος οι εφαρμογές του θεάτρου και της ορολογίας του στην κοινωνιολογία της γνώσης, στην ερμηνευτική ανθρωπολογία και την πολιτική, στην πληροφορική και την επιστημολογία, στη μελέτη της ναρκισσιστικής συμπεριφοράς, του καταναλωτισμού και του ασυνείδητου, στην ανάγνωση βιβλίων και την αφήγηση ιστοριών κ.ά., αλλά εύστοχα ο συγγραφέας συνηγορεί υπέρ μίας προσεκτικής εφαρμογής της θεατρικότητας στην καθημερινή ζωή.

Γι' αυτό ο συγγραφέας επεξεργάζεται τις διαφορές ανάμεσα στο θέατρο και το κοσμοθέατρο και ονομάζει ως σχετικής εμβέλειας κριτήρια της θεατρικής παράστασης: την επαναληπτικότητα, τη στοχαστικότητα, την ανοιχτή διάδραση, τη συμμετοχή, τη σωματικότητα, τη διπλή σημείωση, την αυτοτέλεια του σκηνικού λόγου, τον τριπλό διαχωρισμό (J. Feral), το κριτήριο «των τεσσάρων σημείων» (Ε. Rozik) και την ηθική δέσμευση. Ετσι, χαράζει οριστικά, με χαλαρότητα και διαλλακτικότητα, τις διαχωριστικές γραμμές, επισημαίνοντας όμως ταυτόχρονα τη γοητεία της μεταφοράς αυτής, που επιτρέπει στον καθένα να ανεβεί στη σκηνή. Η σχετική συζήτηση, άλλωστε, που ανοίγεται με τους Erving Goffman, Bruce Wilshire και Marvin Carlson, που εξελίσσεται σε υψηλό επίπεδο, χωρίς δογματισμούς, με επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα, αποτελεί δείγμα της κριτικής ικανότητας και στάσης του συγγραφέα απέναντι σε καθορισμένες θέσεις της θεωρίας.

Από την εξέταση δύσκολων και σύνθετων ζητημάτων, όπως το «διακειμενικό» υπέδαφος της σκηνικής πράξης ή το μεταδραματικό θέατρο, φαίνεται ότι ο Πεφάνης δεν διστάζει να διαφωνήσει εποικοδομητικά με τη Fischer-Lichte και να φτάσει έτσι στο κέντρο του επιχειρήματός του, ότι δεν μπορούν να εξαλειφθούν τα ελάχιστα, έστω, «κείμενα» από τη διαδικασία μιας παράστασης. Η εμπεριστατωμένη συζήτηση σχετικά με τη θεωρία του καθηγητή Θεατρολογίας στη Φρανκφούρτη Hans-Thies Lehmann για το μεταδραματικό θέατρο συνοψίζει και, ώς έναν βαθμό, συστηματοποιεί τις αναλύσεις του Γερμανού μελετητή, ασκεί διαλλακτική κριτική σε ορισμένες θέσεις του με εύστοχα αντεπιχειρήματα, ενώ αναδεικνύει ένα πλήθος θεμάτων, αποφασιστικής σημασίας για τη θεωρητική προσέγγιση του σύγχρονου θεάτρου: οι σχέσεις του μεταμοντέρνου θεάτρου με την ιστορική και μοντέρνα avantgarde, η απαξίωση της σύνθεσης, η υποβάθμιση του κειμένου, οι ετερογενείς ενότητες λόγου, τα εν εξελίξει θεάματα, η αυτονόμηση των τεχνών, η αυτοαναφορικότητα, τα παραγλωσσικά στοιχεία και η επιτελεστικότητα του λόγου, οι ιδιάζουσες χρονικότητες, η σωματικότητα κ.ά.

Με μια σειρά από ερωτήσεις ο Πεφάνης κλονίζει το «αυθεντικό βίωμα» που προσφέρουν οι παραστάσεις αυτές και αποκαλύπτει τον μεταφορικό χαρακτήρα των σχετικών επισημάνσεων. Η συμπαρουσία θεατών και ηθοποιών σ' ένα αισθητικό γεγονός και βίωμα, απαλλαγμένο από σημασίες, κώδικες και νοήματα, δεν είναι τόσο «καθαρή» όπως νομίζουμε, γιατί υπάρχουν οι μνήμες, προσωπικές και συλλογικές, και τα νοητικά αντανακλαστικά. Τελικά, από τις «μνήμες» αυτές της κληρονομιάς δεν ξεφεύγει ούτε η επανάσταση εναντίον τους. Ολα τα «μετα-», τελικά, επικοινωνούν μεταξύ τους και δεν μπορούν να ξεφύγουν από τα ουσιαστικά ή επίθετα στα οποία αναφέρονται.

Στα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου αναλύεται με εμβρίθεια ο ερμηνευτικός λόγος της θεατρικής κριτικής πάνω σε μια φιλοσοφική βάση και αναπτύσσεται για πρώτη φορά ένα πολύ ενδιαφέρον «ερωτηματολόγιο ανάλυσης» με 243 ερωτήματα και υπο-ερωτήματα για (αυτο)έλεγχο του κριτικού και του έργου του: πού γράφει, για ποιον γράφει, πώς αρθρώνει την κριτική του, με ποιο ύφος, με ποια ιδεολογία, με ποιες επιστημονικές ή μεθοδολογικές βάσεις, με ποια φιλοσοφικά στοιχεία, με ποιες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, με ποιες πραγματολογικές, ή δεοντολογικές παραμέτρους. Ακολουθεί μια πολύ πλούσια βιβλιογραφία, που συνδέει όλα τα κεφάλαια και αποτελεί πραγματικό καθρέφτη ενημερότητας, θησαυρό και ορυχείο για τη σημερινή Θεατρολογία, καθώς και «Επιλεκτική συμπληρωματική βιβλιογραφία για περαιτέρω αναγνώσεις» -80 σελίδες βιβλιογραφία, που φτάνει ώς το 2006!

Αντί άλλης τελικής αποτίμησης, επαναλαμβάνω ότι το βιβλίο αξίζει να μεταφραστεί και να παρουσιαστεί σε ένα διεθνές κοινό. Είναι μια απτή και ογκώδης απόδειξη πως η ελληνική Θεατρολογία, στον θεωρητικό της τομέα, όχι μόνον αρθρώνει σοβαρό λόγο, αλλά διατυπώνει και εύστοχο αντίλογο, καθώς ο Πεφάνης μπαίνει με ισάξιους όρους συμμετοχής σε διάλογο με συναδέλφους απ' όλο τον κόσμο και παρεμβαίνει γόνιμα και δημιουργικά, όμως με διαλεκτικότητα και διαλλακτικότητα, νηφαλιότητα και γνώσεις, στις διεθνείς συζητήσεις γύρω από το μέλλον του θεάτρου και τη θεωρία του.



ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2008