Η ζωή των εντόμων

Ο Σεριόζα αποφασίζει να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ σκάβοντας ένα μακρύ λαγούμι. Η Μαρίνα περιμένει τον Νικολάι να τη γονιμοποιήσει και άθελά της σκοτώνει έναν πατέρα την ώρα που εξηγεί στο γιο του τα μυστικά του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού. Η Νατάσα κάνει έρωτα με τον Σαμ σε μια παραλία καπνίζοντας ταυτόχρονα ένα τσιγαριλίκι που προμηθεύτηκε από τον μαύρο καβαλάρη.
Όλοι αυτοί θα ήταν κανονικοί Ρώσοι πολίτες που ζουν το δύσκολο σήμερα αν δεν ήταν έντομα. Στο έργο του Πελέβιν ανακαλύπτουμε ίχνη της βουδιστικής σκέψης, όπως είναι η αναζήτηση του φωτός και της φώτισης, η πολλαπλότητα των κόσμων ή η μετενσάρκωση. Το βιβλίο του όμως αποτελεί επίσης μια ευτράπελη και δηκτική σάτιρα αυτής της παράδοξης και μάλλον αηδιαστικής πραγματικότητας που είναι η μετακομουνιστική κοινωνία, η οποία μόλις αναδύθηκε από τη σοβιετική χρυσαλλίδα της. Πάνω απ' όλα όμως αποτελεί ένα φιλοσοφικό παραμύθι που, στον ήχο του πιο εκκωφαντικού αμερικανογεννημένου ροκ, μιλάει για τη ζωή όλων μας, σε Ανατολή και Δύση.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βίκτορ Πελέβιν χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη την ταραγμένη ατμόσφαιρα που επικράτησε στη μετασοβιετική κοινωνία, έχει την τελευταία δεκαετία γράψει έργα που διακρίνονται για το ανατρεπτικό τους χιούμορ, τη βαθύτητα της σκέψης, τη στοχαστική τους οπτική, ενώ ταυτόχρονα σχολιάζουν τη ρευστότητα της πραγματικότητας που προέκυψε. Τα μυθιστορήματά του διαβάζονται και ως πολιτικές αλληγορίες και πέρα από το επεξεργασμένο ύφος και την αινιγματική ατμόσφαιρά τους, διαθέτουν και πλήθος υπαινιγμών που υποβάλλουν τον αναγνώστη σε ενεργό συμμετοχή. Η κατάρρευση του σοβιετικού μύθου, η άκριτη υιοθέτηση ξένων προτύπων, η εκποίηση της χώρας και η μετατροπή της σε ανοχύρωτη αρένα πάνω στην οποία τυχοδιώκτες επιχειρηματίες και επιτήδειοι γκάνγκστερ επιδίδονται ασύστολα στη ρευστοποίηση και εκμετάλλευση κάθε γοητευτικού στοιχείου που αυτή διέθετε, αλλά και η άνευ φραγμών διάθεση των πάντων, προκειμένου νέοι αγοραστές να προσελκυσθούν, είναι μέρος της προβληματικής τού Πελέβιν, όπως τη γνωρίσαμε στο εν πολλοίς προφητικό μυθιστόρημά του «Generation Π».

Η ανάγνωση της «Ζωής των εντόμων» αποτελεί μια εξίσου δυνατή εμπειρία, καθώς βάζει σε δοκιμασία τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις μας για τις δομές και τους νόμους του κόσμου: ο συγγραφέας αιφνιδίως μας εισάγει σε ένα δικό του ονειρικό σύμπαν, το οποίο υπόκειται σε μια αέναη μεταβολή. Εδώ, δεν αλλάζουν μόνο τα τοπία και οι χρόνοι, αλλά και οι ήρωες, οι οποίοι ακατάπαυστα και απροειδοποίητα περνούν από τη μια διάσταση στην άλλη, -πότε μεταμορφώνονται από έντομα σε ανθρώπινα πλάσματα και πότε το αντίθετο- ενδεικτικό σύμπτωμα μιας γενικευμένης, περιρρέουσας ρευστότητας.

Η επιρροή του Πελέβιν από τη «Μεταμόρφωση» του Κάφκα και τη μεταμόρφωση του ήρωά του σε κατσαρίδα είναι εμφανής -παρ' ότι υπάρχει μόνο μια αναφορά, λίγες σελίδες πριν από το τέλος- καθώς διακρίνεται κάτι έντονα «καφκικό» στον τρόπο που όλοι αποδέχονται τον εγκλεισμό τους σε αλλότρια σώματα, αποδεχόμενοι τις αδικαιολόγητες εξωτερικές τους μεταβολές, διατηρώντας όμως έναν σταθερό και αμετακίνητο στόχο: να προσεγγίσουν κάποιο μακρινό και πάντα απρόσιτο φως.

Στη «Ζωή των εντόμων» η μεταβολή των προσώπων σε έντομα δεν είναι οριστική, ενίοτε επιστρέφουν στην πρωτύτερη διάστασή τους, αποκτώντας προσωρινά χέρια που κρατούν χειρολαβές ή αποσκευές και σώματα που πάσχουν και ερωτεύονται. Η δε φόρμα του μυθιστορήματος είναι εξίσου μεταβλητή με τους χαρακτήρες, οι οποίοι δεν παύουν κάθε στιγμή να υποβάλλονται σε μια ακόμα αναπάντεχη μεταμόρφωση. Η τακτική αυτή ίσως να είναι ενδεικτική μιας βαθύτερης μεταβλητότητας, ένας τρόπος σχολιασμού της πλασματικής σταθερότητας, αλλά και της οδυνηρής απώλειας που επέφερε η κατάρρευση των ιδεολογιών, καθώς και της υπονόμευσης της ατομικής και της συλλογικής ταυτότητας που προκάλεσε η πολιτική ανασφάλεια.

Με φόντο το σοβιετικό μύθο, οι χαρακτήρες εμφανίζονται σε ένα σχεδόν εγκαταλειμμένο παραθαλάσσιο θέρετρο στο οποίο προσγειώνονται είτε υπό μορφή εντόμων είτε υπό μορφή περαστικών που κάνουν βόλτα στην παραλία. Υστερα από κάποια κεφάλαια γίνεται φανερό πως ο χώρος αυτός λειτουργεί και ως συμβολικός προθάλαμος ιστορικών και ιδεολογικών μεταβάσεων. Είναι, επίσης, σαφές πως ο Πελέβιν, μέσα από τους απροσδόκητα εκκεντρικούς ήρωές του, επιβάλλει τους όρους τού δικού του μυθιστορηματικού κόσμου: οι μύγες, οι νυχτοπεταλούδες, τα σκαθάρια, οι κοριοί, τα τζιτζίκια, καθώς και μια σέξι φουτουριστική μύγα με το όνομα Νατάσσα, που προσγειώνεται φορώντας μια τζιν φούστα και κόκκινες γόβες στιλέτο, ο Μίτια και ο Ντίμα, δύο νυχτοπεταλούδες που προκύπτουν φιλόσοφοι ενόσω παλεύουν με μια αθέατη νυχτερίδα, όλοι αυτοί κάποια στιγμή θα μεταμορφωθούν σε ανθρώπους για να επανέρθουν εξίσου απροσδόκητα στην αρχική τους ή σε κάποια άλλη μορφή.

Σποραδικά στο μυθιστόρημα εμφανίζεται κι ένα τρίο επενδυτών, το οποίο αποτελείται από δύο Ρώσους, τον Αρθουρ και τον Αρνολντ και τον Αμερικάνο Σαμ, που εξετάζει με ιδιαίτερο ζήλο τις επενδυτικές προοπτικές του στη χώρα. Ο Αρθουρ και ο Αρνολντ είναι πρόθυμοι να τον ξεναγήσουν στα αξιοθέατα και σε ό,τι θεωρούν αξιοποιήσιμο, ενώ ο Σαμ παρουσιάζεται ως δύσκολος και απρόθυμος αγοραστής. Οπως μαθαίνουμε αργότερα, ο Σαμ είναι ένας διαπλανητικός κώνωψ που έχει πετάξει από το Μεξικό μέχρι την Αφρική και την Ιαπωνία. Επιπλέον, πήγε και μέχρι το Παρίσι, όπως λέει και σε μια κοπέλα που προσπαθεί να γοητεύσει, και όταν εκείνη ρωτάει να μάθει το τι έκανε εκεί, τής απαντάει, «τα συνηθισμένα, έπινα αίμα», υιοθετώντας προσωρινά την ανθρώπινη μορφή, τη στιγμή που δίνεται η ευκαιρία στον καπιταλιστή που κρύβει μέσα του να εκφραστεί.

Ο Πελέβιν στήνει ένα αλλόκοτο σύμπαν στο οποίο οι χαρακτήρες κινούνται σαν ζαλισμένα και αποπροσανατολισμένα κουνούπια, αναζητώντας κάποια ένδειξη φωτός. Χρησιμοποιώντας ευφυώς την παραβολική μέθοδο αφήγησης, ο συγγραφέας καταγγέλλει τη δραματική επιρροή της πολιτικής αστάθειας στους πολίτες, οι οποίοι φτάνουν στο σημείο να αμφισβητήσουν την ικανότητά τους να βλέπουν και να κρίνουν αυτά που βλέπουν. Ο Μίτια, η νυχτοπεταλούδα, που ταξιδεύει αναζητώντας το φως που είχε κάποτε συναντήσει, θέτει το ζήτημα ως εξής: «Ολα στα οποία μια ολόκληρη ζωή παλεύουμε να επιστρέψουμε, στην πραγματικότητα δεν χάθηκαν ποτέ... Λες και κάποιος μας δένει τα μάτια κι εμείς παύουμε να τα βλέπουμε».

Εν τούτοις τα έντομα του Πελέβιν είναι προικισμένα με μια ενστικτώδη ορθότητα· είτε πρόκειται για σοφές νυχτοπεταλούδες, καπιταλιστές κώνωπες ή φιλόπονα μυρμήγκια, όλα ταξιδεύουν ακαταπόνητα. Ενα από τα καλύτερα σημεία του μυθιστορήματος είναι η περιγραφή ενός τζιτζικιού που ξεφεύγοντας από τη φύση του γίνεται μυρμήγκι και ανακαλύπτει τις ανέσεις ενός καθημερινού ανθρώπου -κρεβάτι, τηλεόραση, παρέα με φίλους και βότκες. Το μυρμήγκι περνάει τη ζωή του σκάβοντας ένα τούνελ κάτω στη ρωσική γη, περιμένοντας τη στιγμή που θα αναδυθεί στην επιφάνεια της γης για να τερετίσει το τραγούδι του. Οταν, όμως, κάποια στιγμή ανεβαίνει στην επιφάνεια και βρίσκει πράγματι τη φωνή του, διαπιστώνει πως έχει φτάσει πλέον στον παράδεισο και πως η ζωή του πέρασε και τελείωσε στο σκοτάδι.

Στη «Ζωή των κουνουπιών» δεν υπάρχει συγκεκριμένη πλοκή, η σύνδεση των κεφαλαίων γίνεται μέσα από τους χαρακτήρες του που συνεχώς επιστρέφουν στις διάφορες μορφές και εμμονές τους, κάποιοι αφηρημένοι εξοντώνουν όποιον σταθεί εμπόδιο στο διάβα τους, κάποιοι άλλοι εξοντώνονται από μόνοι τους και άλλοι σώζονται από άλλα έντομα που δεν έχουν χάσει την καλοσύνη τους. Οπως σχολιάζει ο Ντίμα σε κάποιο σημείο: «Η ζωή είναι παράξενα στημένη. Για να βγεις από το πηγάδι πρέπει πρώτα να πέσεις μέσα σ' αυτό». Αλλοι κατορθώνουν να βγουν κάποια στιγμή στην επιφάνεια και κάποιοι άλλοι παραμένουν για πάντα παγιδευμένοι, σε αυτή την ευφυέστατη αλληγορία που σε υποχρεώνει μετά την πρώτη ανάγνωση να επιστρέψεις ξανά στις σελίδες της και να στοχαστείς.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/09/2005