Το κίτρινο βέλος

Ένα συγγραφέα που συνδυάζει μια ανήλεη σάτιρα της σοβιετικής και μετασοβιετικής κοινωνίας με μια μεταφυσική αίσθηση για το νόημα της ζωής, το σύμπαν, το θάνατο και τους ουράνιους κόσμους, είναι δύσκολο να τον συλλάβει ένας καρτεσιανός νους. Γιατί η μεταφυσική απορία διασχίζει ολόκληρο το έργο του Βίκτορ Πελέβιν και λάμπει με μια απόλυτη καθαρότητα στο Κίτρινο Βέλος. Σ' αυτήν την εύγλωττη αλληγορία, ολόκληρη η ανθρωπότητα ταξιδεύει σ' ένα απέραντο τρένο που δεν σταματάει ποτέ και που κατευθύνεται προς μια κατεστραμμένη γέφυρα, χωρίς κανείς να ξέρει αν θα φτάσει μια μέρα. Στα βαγόνια ζούνε διαφορετικοί λαοί κι ο καθένας αποδίδει στη γλώσσα του τον ήχο από τις ρόδες, που συνοδεύει τους ταξιδιώτες από τη γέννηση ώς το θάνατό τους. Εκεί, μέσα στο τρένο, οι άνθρωποι παντρεύονται, κάνουν παιδιά, δουλεύουν, κάνουν ύποπτες συναλλαγές, ζωγραφίζουν πίνακες, ανεβάζουν θεατρικά έργα, σκοτώνουν, πεθαίνουν. Κι όταν ένας τέτοιος επιβάτης παραδίδει το πνεύμα τον πετάνε έξω από το παράθυρο, στον εξωτερικό κόσμο, άγνωστο στους ταξιδιώτες, έναν κόσμο που ήταν κάποτε κατοικημένος κι όπου διακρίνονται καμιά φορά, από το τζάμι, χνάρια σπιτιών και κατεστραμμένων εργοστασίων.
Το τρένο ονομάζεται Το Κίτρινο Βέλος και είναι μια ολοφάνερη ειρωνική αναφορά στο "Κόκκινο Βέλος", που εδώ και πολλές δεκαετίες συνδέει τη Μόσχα με την Αγία Πετρούπολη και ταξιδεύει με μια ταχύτητα για σήμερα αστεία. Είναι, επίσης, μια παρωδία της σοβιετικής φαντασίας που έβλεπε την Οκτωβριανή Επανάσταση σαν μια γέφυρα που οδηγούσε σ' ένα λαμπερό μέλλον και τον Στάλιν σαν τον "έμπειρο μηχανοδηγό του τρένου της επανάστασης".
Αυτό το σύντομο μυθιστόρημα, που η αρίθμηση των κεφαλαίων του συμβολίζει μια αντίστροφη μέτρηση, είναι το χρονικό ενός 24ώρου. Στη διάρκειά του, ο Αντρέι πηγαίνει προς την απόλυτη ελευθερία και καταφέρνει -αφού τελικά όλα από τη δική του θέληση εξαρτώνται- να σταματήσει το τρένο και να κατέβει, χωρίς να αντιληφθούν οι άλλοι αυτή τη στάση που έγινε έξω από τη συνείδησή του.
Αυτή η διπλή απογοήτευση με το σύστημα του παρελθόντος και το χάος του σήμερα, μια απογοήτευση όμως που δεν καταστρέφει τα ανθρώπινα συναισθήματα, τη μοιράζεται με μια ολόκληρη απογοητευμένη γενιά, πράγμα που εξηγεί την τεράστια δημοτικότητα του Βίκτορ Πελέβιν στην πατρίδα του, όπου έχει γίνει συγγραφέας ίνδαλμα (cult) της μετασοβιετικής γενιάς.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Victor Pelevine, που γεννήθηκε στις 22 Νοεμβρίου του 1962, είναι ίσως η πιο ρηξικέλευθη και σίγουρα η πιο εντυπωσιακή πένα τής μετα-σοβιετικής Ρωσίας. Με μια ματιά που δεν διστάζει να χώσει βαθιά το νυστέρι και να ξεγυμνώσει την καρικατούρα τού μετα-σοβιετικού κόσμου, από την πρώτη του κιόλας νουβέλα, το «Omon Ra», ο Πελέβιν έγινε δεκτός με διθυραμβικές κριτικές από τον παγκόσμιο Τύπο. Ξεκίνησε να γράφει το 1989, συμμετέχοντας στην αρχή με μικρά διηγήματα σε περιοδικά και συλλογές επιστημονικής φαντασίας , δημιουργώντας αμέσως αίσθηση ανάμεσα στους θιασώτες του είδους. Το 1992 θα τιμηθεί με το ρωσικό Booker για τη συλλογή διηγημάτων του «The Blue Light», και από τότε θ' αρχίσει την πορεία του παγκοσμίως.

Αυτό που κατ' αρχήν εκπλήσσει στη γραφή τού Πελέβιν είναι πως ενώ κουβαλά όλα τα εξωτερικά γνωρίσματα της επιστημονικής φαντασίας και ξέρει να παίζει δεξιοτεχνικά με τους κανόνες της ποπ κουλτούρας, εντούτοις καταφέρνει να διαπερνά την επιφανειακή τους μεμβράνη και ν' ακουμπά καίρια και καταλυτικά το μεδούλι μιας βαθύτερης αλήθειας.

Στο «Κίτρινο Βέλος» το κείμενο είναι λιτό και διάφανο, αλλά με τεράστια συμπυκνωμένη δύναμη και την ικανότητα να κουβαλά πολλαπλά κάτοπτρα προσέγγισης. Η ένταση ενός σχεδόν καφκικού σκηνικού κλιμακώνεται από σελίδα σε σελίδα και το βιβλίο με το μικρό του μέγεθος αφήνει πράγματι την αστραπιαία και αιφνίδια αίσθηση ενός βέλους, ικανού να διαπερνά τις προστατευτικές στοιβάδες του καθημερινού μας λήθαργου.

Ο Αντρέι , ο ήρωάς του, θα ξυπνήσει όπως κάθε πρωί από το συνηθισμένο θόρυβο: καβγάδες στην ουρά για τις τουαλέτες και το ροχαλητό του Πιότρ Σιεργκέγιεβιτς από το γειτονικό ντιβάνι. Το «Κίτρινο Βέλος» μοιάζει μ' ένα συνηθισμένο τρένο. Μόνο που προχωρώντας στους ρυπαρούς διαδρόμους του με τους εξαθλιωμένους επιβάτες στην ουρά και τη νεκρή παραίτηση στο βλέμμα τους, διαπιστώνεις πως βρίσκονταν από πάντα εκεί. Κανείς δεν θυμάται πώς βρέθηκαν εκεί, κανείς δεν γνωρίζει το γιατί ή τον προορισμό αυτού του τρένου. Διαφορετικές φυλές, που η καθεμιά μεταφράζει το θόρυβο από τις ρόδες στη δική της γλώσσα, γεννιούνται, μεγαλώνουν, έχουν πονηρές δοσοληψίες, διαβάζουν, γεννούν τα παιδιά τους μέσα στο τρένο. Κι όταν πεθαίνουν, τους πετάνε έξω από το παράθυρο, σ' αυτόν τον άγνωστο κόσμο που για τους επιβάτες είναι το «εκεί». Οχι μόνο δεν γνωρίζουν τίποτα για τον κόσμο έξω από τα βρόμικα παράθυρα των βαγονιών τους αλλά το πιο ανατριχιαστικό είναι πως δεν αναρωτιούνται καν. Ζωές υποταγμένες στην πορεία που άλλοι χάραξαν γι' αυτές, στοιβαγμένες στα μίζερα βαγόνια ενός χρόνου που ταξιδεύει στο πουθενά, μια ανθρωπότητα που κινείται προς τα μπρος, έρμαιο των εκάστοτε «μηχανοδηγών», με μια συνείδηση τεμαχισμένη και βαλσαμωμένη στα όρια των βαγονιών που της επιτρέπουν να κινείται.

Ομως μια αχτίδα που θα πέσει λοξά πάνω στο τραπέζι όπου ο Αντρέι προσπαθεί να καταπιεί το άθλιο πρωινό του, ένα «κίτρινο βέλος», θα γεννήσει ξαφνικά μέσα του περίεργες ιδέες. Αρχίζει να συλλαμβάνει ένα όραμα μακριά από τα «επιτρεπτά» όρια της πορείας του. Αρχίζει ν' αναρωτιέται για την αφετηρία, για τον προορισμό, για την αιτία, για τα όρια και τις δυνατότητες μιας σκέψης απ' όπου τον έχουν αποκόψει. Πολλοί είναι αυτοί που θα τρέξουν να κατευνάσουν τις ανησυχίες του. Πρώτος και καλύτερος ο συνδαιτυμόνας του στο εστιατόριο με τις θρησκευτικές μπροσούρες και στη συνέχεια, ο «προσγειωμένος» γνωστός του έμπορος που έχει καταφέρει να πλουτίζει περνώντας λαθραία ακόμα και φλιτζανάκια του καφέ και λαδώνοντας κάθε αρμό αυτού του θολού και σάπιου τρένου.

Ο Πελέβιν με εκπληκτική μαεστρία και ευφυέστατο χιούμορ θα καυτηριάσει και θ' αναποδογυρίσει την εικόνα ενός ρημαγμένου συστήματος που επιζεί πια μόνο χάρη στα παράσιτά του και στην αδράνεια και παραίτηση της κοινής συνείδησης.

Ο Αντρέι, ο ήρωάς του, θέλει να φύγει από το τρένο ζωντανός. Ακολουθώντας κάποια μηνύματα που θα βρει γραμμένα στους τοίχους των βαγονιών, μηνύματα ωστόσο με αμφίσημο φορτίο, των οποίων η ερμηνεία επαφίεται σ' αυτόν, θ' αρχίσει να οργανώνει τον προσωπικό του δρόμο διαφυγής.

Το «Κίτρινο βέλος» κατορθώνει να κινείται ταυτόχρονα πάνω στις ράγες μιας Ρωσίας που ψάχνει απεγνωσμένα τα κομμάτια της, πάνω στις ράγες μιας ανθρωπότητας που αναζητά τον προορισμό της και τέλος, πάνω στην πιο ανομολόγητη εσωτερική ανάγκη για το αιώνιο ερωτηματικό της ίδιας της ύπαρξης.

Η μετάφραση από τη μεγάλη μας ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ, κατευθείαν από τα ρωσικά, απογειώνει το λόγο τού Πελέβιν με την αμεσότητα και τη φρεσκάδα της. Αφήνει το κείμενο ν' αναπνέει ολοζώντανο, με τη σοφία που μόνον ένας μεγάλος μύστης της γλώσσας θα μπορούσε θα κατέχει.

Στο έργο τού Πελέβιν μιλάνε η ορμή, το πάθος, η γνήσια αγωνία για τον εξευτελισμό της ανθρώπινης ζωής μέσα από τις δομές της εξουσίας, αλλά και η βαθύτερη ενατένιση προς τα θεμελιακά ερωτήματα που διατρέχουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτή η μεταφυσική αύρα, επηρεασμένη έντονα από το βουδισμό, φαίνεται να διαποτίζει την οπτική, τον ορίζοντα, τις αξιωματικές αρχές αλλά και τη «λύση» σ' όλα τα βιβλία του Πελέβιν. Είναι σχεδόν χειροπιαστή η προσωπική του αγωνία για την αναζήτηση της βαθύτερης αιτίας της ύπαρξης, του προορισμού της, του πρωταρχικού αξιώματος που προσδιορίζει αυτό που ονομάζουμε «ζωή». Η οδυνηρή αίσθηση για το ακατανόητο αυτού του γρίφου φαίνεται να στοιχειώνει το λόγο του και τον ίδιο. Αρχισε να ενδιαφέρεται για το βουδισμό από τότε ακόμα που ήταν αρχισυντάκτης στο περιοδικό «Θρησκεία και Επιστήμη», ψάχνοντας για τις απαντήσεις που δεν βρήκε στις σπουδές Αστροφυσικής και Λογοτεχνίας που έκανε. Με βαθιά συναίσθηση για την αξιοπρέπεια και την ουσία της ζωής, αποφεύγει τις δημόσιες εμφανίσεις και τις συνεντεύξεις, έχει ελάχιστους αλλά αληθινούς φίλους και περνάει αρκετόν από τον καιρό του σε κάποιο βουδιστικό μοναστήρι στην Κίνα ή τη Νότια Κορέα.

Σε μια συνομιλία που είχαμε πρόσφατα, εξομολογήθηκε ότι ο τίτλος του βιβλίου που γράφει τώρα, «Η διαλεκτική της μεταβατικής περιόδου από το πουθενά στο πουθενά» («The Dialectics of the Transitional Period from Nowhere to Nowhere»), δείχνει με τον πιο εύγλωττο τρόπο την απελπισία του για τη σημερινή κατάσταση στην Ρωσία. «Τα πράγματα στη Ρωσία δεν οδηγούν πουθενά. Δεν αλλάζει ποτέ η ουσία τους, το μόνο που αλλάζει είναι τα προσωπεία».

Εν τούτοις, παρά το σαρκασμό και την ανελέητη σάτιρα πάνω στα συντρίμμια ενός ματαιωμένου ονείρου, αυτό που συγκινεί βαθιά τον Πελέβιν είναι ο απλός λαός. Νιώθεις την παρηγορητική και γεμάτη έννοια ματιά του όταν η αφήγησή του ακουμπά πάνω τους. Ακόμα και στο «Κίτρινο βέλος» στα βαγόνια των φτωχών υπάρχει περισσότερη αξιοπρέπεια, περισσότερη φροντίδα και αλληλεγγύη απ' αυτά των πλουσίων. Γι' αυτό και το τέλος στα βιβλία του αγγίζει πάντα τα όρια μιας τρυφερής ουτοπίας που φαίνεται να πηγάζει από βαθιά αγάπη για τον απλό άνθρωπο. Απ' την ανάγκη να του δωρίσει στο τέλος μια θωπευτική ακτίνα φως.



ΠΟΠΗ ΜΟΥΤΟΥΡΑΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/09/2005