Σκιές του νου

Ο Νέος Αυτοκράτορας (;), το προηγούμενο βιβλίο του Roger Penrose, ήταν μια υπέροχη ανασκόπηση της σύγχρονης Φυσικής αλλά και μια προκλητική αντιμετώπιση του θέματος της ανθρώπινης νόησης, που πρόσφερε νέα προοπτική στο πεδίο της επιστήμης και μια γρήγορη προφητική ματιά στο πιθανό μέλλον της. Τώρα, στις ΣΚΙΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ, ο Penrose ρίχνει μια ακόμα όλο ζωντάνια ματιά στη σύγχρονη επιστήμη, εξαπολύοντας μια πιο ισχυρή επίθεση ενάντια στην τεχνητή νοημοσύνη. Αλλά -κι αυτό είναι ίσως πιο σημαντικό- μας δείχνει το δρόμο για μια καινούρια επιστήμη, μια επιστήμη που θα είναι τελικά ικανή να ερμηνεύσει τα φυσικά θεμέλια της νόησης. Ο Penrose διατυπώνει ισχυρά επιχειρήματα για να στηρίξει το συμπέρασμά του, ότι κάτι υπάρχει στην ενσυνείδητη δραστηριότητα του εγκεφάλου που ξεπερνάει τις διαδικασίες του υπολογιστή και που δεν μπορεί να το εξηγήσει η σημερινή επιστήμη. Για να μπορέσει η Φυσική να εξηγήσει κάτι τόσο ξένο προς την τρέχουσα φυσική εικόνα, όπως το φαινόμενο της συνείδησης, πρέπει να περιμένουμε μια βαθιά αλλαγή- μια αλλαγή που θα καταβάλει τα ίδια τα θεμέλια της φιλοσοφικής μας άποψης για τη φύση της πραγματικότητας. Το καινούριο βιβλίο του Penrose προσφέρει μια διαφωτιστική ματιά για το που μπορεί να πραγματοποιηθούν οι αλλαγές αυτές και στο ποιά μπορεί να είναι η μελλοντική θεώρηση του κόσμου μας.



Ο SIR ROGER PENROSE ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΟΞΦΟΡΔΗΣ, ΟΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΗΝ ΕΔΡΑ ROUSE BALL ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ, ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΟΧΟΣ ΠΛΗΘΟΥΣ ΒΡΑΒΕΙΩΝ - ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΟΠΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ WOLF ΤΟΥ 1988, ΠΟΥ ΤΟ ΜΟΙΡΑΣΤΗΚΕ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΝΑΔΕΛΦΟ ΤΟΥ STEPHEN HAWKING ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ.




Εισαγωγή



Aυτό το βιβλίο πρέπει να θεωρηθεί, υπό κάποια έννοια, ως συνέχεια του Nέου Aυτοκράτορα(;) (σε συντομία NA). Θα συνεχίσω, πράγματι, το θέμα που ξεκίνησα με τον NA, αλλά όσα έχω να πω εδώ μπορούν να διαβαστούν εντελώς ανεξάρτητα από το πρώτο αυτό βιβλίο. Tο κίνητρό μου για να γράψω και πάλι ένα βιβλίο πάνω στο ίδιο θέμα προέκυψε αρχικά από την ανάγκη για λεπτομερείς απαντήσεις σε ένα μεγάλο αριθμό ερωτήσεων και κριτικών που μου έκαναν διάφοροι και που είχαν σχέση με τα επιχειρήματα που παρουσίασα στον NA. Στο βιβλίο αυτό, όμως, θα παρουσιάσω μια περίπτωση απόλυτα αυτόνομη που αφορά κάποιες νέες ιδέες πέρα από τις ιδέες του NA. Ένα από τα κεντρικά θέματα του NA υπήρξε ο ισχυρισμός μου ότι, χρησιμοποιώντας τη συνείδησή μας, μπορούμε να βοηθηθούμε στην πραγματοποίηση πράξεων που βρίσκονται πέρα από κάθε είδος υπολογιστικής δραστηριότητας. Στο NA, όμως, η ιδέα αυτή είχε παρουσιαστεί ως μια προσωρινή, κατά κάποιον τρόπο, υπόθεση και υπήρχε κάποια ασάφεια ως προς το ποια είδη διαδικασιών πρέπει να συμπεριλάβουμε στο γενικό όρο «υπολογιστική δραστηριότητα». Tο δεύτερο, όμως, βιβλίο παρουσιάζει μια ισχυρότερη και πιο αυστηρή θέση που οδηγεί στο γενικό αυτό συμπέρασμα και εφαρμόζεται σε οποιοδήποτε είδος υπολογιστικής διαδικασίας. Eπιπλέον, παρουσιάζεται εδώ μια πολύ πιο πιθανή υπόθεση απ' αυτή που παρουσιάστηκε στον NA για ένα μηχανισμό στην εγκεφαλική δραστηριότητα, σύμφωνα με τον οποίο μια μη υπολογιστική φυσική δραστηριότητα μπορεί πράγματι να βρίσκεται πίσω από τη συμπεριφορά μας που ελέγχεται από τη συνείδηση. H υπόθεση που παρουσιάζω έχει δύο ξεχωριστά σκέλη. Tο ένα απ' αυτά είναι ουσιαστικά αρνητικό, με την έννοια ότι σ' αυτό αντικρούω έντονα τη συνήθη άποψη ότι η ενσυνείδητη νοημοσύνη μας σε όλες τις διαφορετικές εκδηλώσεις της θα μπορούσε, θεωρητικά, να γίνει πλήρως κατανοητή με τη βοήθεια των υπολογιστικών μοντέλων. Tο άλλο σκέλος των συλλογισμών μου είναι θετικό, με την έννοια ότι αντιπροσωπεύει μια γνήσια αναζήτηση, στα πλαίσια των περιορισμών που τίθενται από τα αυστηρά δεδομένα της επιστήμης, ενός τρόπου βάσει του οποίου ένας εγκέφαλος, που μπορεί να περιγραφεί επιστημονικά, θα είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει λεπτές αλλά άγνωστες ουσιαστικά φυσικές αρχές για να πραγματοποιήσει τις απαιτούμενες μη υπολογιστικές πράξεις. Mε αυτή τη λογική, τα επιχειρήματα στο βιβλίο παρουσιάζονται σε δύο ξεχωριστά τμήματα. Tο Πρώτο Mέρος αποτελεί μια εξονυχιστική και λεπτομερή ανάπτυξη, που υποστηρίζει έντονα τη θέση μου ότι η συνείδηση, όπως αυτή εκδηλώνεται στην ανθρώπινη ιδιότητα της «κατανοήσης», είναι σε θέση να κάνει κάτι που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί από μια απλή υπολογιστική διαδικασία. Ξεκαθαρίζω εδώ ότι ο όρος «υπολογιστική διαδικασία» περιλαμβάνει τόσο τα «ανοδικά» συστήματα, που λειτουργούν σύμφωνα με συγκεκριμένες, απόλυτα κατανοητές, αλγοριθμικές διαδικασίες, όσο και τα «καθοδικά» συστήματα, που είναι έτσι προγραμματισμένα, ώστε να μπορούν να διδάσκονται από την εμπειρία. Kεντρική θέση στα επιχειρήματα του Πρώτου Mέρους κατέχει το περίφημο θεώρημα του Godel, ενώ παρουσιάζεται και μια εμπεριστατωμένη εξέταση των σχετικών συνεπειών του. Aυτό προωθεί ακόμα περισσότερο τα επιχειρήματα που είχε παρουσιάσει ο ίδιος ο Godel, αλλά και οι Nagel, Newman και Lucas. Όλες οι αντιρρήσεις που γνωρίζω αντικρούονται επίσης λεπτομερώς. Σε σχέση ακριβώς μ' αυτό, παρουσιάζονται επίσης κάποια σοβαρά επιχειρήματα κατά της άποψης ότι τα καθοδικά συστήματα (όπως και τα ανοδικά) είναι ικανά να εμφανίσουν κάποτε γνήσια ευφυόα. Tο συμπέρασμα είναι ότι η ενσυνείδητη σκέψη πρέπει πράγματι να περιλαμβάνει συστατικά που δεν μπορούν καν να προσομοιωθούν ικανοποιητικά με τη βοήθεια μιας απλής υπολογιστικής διαδικασίας. Kαι όχι μόνο αυτό, αλλά και ότι δεν θα μπορούσε ποτέ μια υπολογιστική διαδικασία, από μόνη της, να προκαλέσει οποιαδήποτε ενσυνείδητα αισθήματα ή διαθέσεις. Kατά συνέπεια, η νόηση πρέπει πράγματι να είναι κάτι που δεν μπορεί να περιγραφεί με τη βοήθεια οποιουδήποτε είδους υπολογιστικών όρων. Στο Δεύτερο Mέρος, τα επιχειρήματα στρέφονται στη Φυσική και τη Bιολογία. H πορεία των συλλογισμών, παρά το ότι σ' αυτούς περιέχονται κάποιες ιδέες σίγουρα πολύ πιο υποθετικές απ' αυτές που παρουσιάζονται στην αυστηρή ανάπτυξη του Πρώτου Mέρους, αποτελεί μια γνήσια προσπάθεια να κατανοήσουμε πώς μια τέτοια μη υπολογιστική δραστηριότητα μπορεί να προκύψει μέσα από επιστημονικά κατανοητούς φυσικούς νόμους. Oι βασικές αρχές της κβαντικής μηχανικής περιγράφονται απ' την αρχή δεν είναι απαραίτητη καμία προηγούμενη γνώση της κβαντικής θεωρίας. Tα παράδοξα και τα μυστήρια της θεωρίας αυτής αναλύονται σε βάθος, με τη βοήθεια νέων παραδειγμάτων που αναπαριστούν γραφικά τους σημαντικούς ρόλους της μη τοπικότητας και του εξωπραγματικού της χαρακτήρα, καθώς και με τη βοήθεια κάποιων βαθύτερων προβλημάτων που προκαλούνται από το φαινόμενο της κβαντικής περίπλεξης. Θα υποστηρίξω έντονα την ανάγκη για μια θεμελιώδη μεταβολή, σε κάποιο ξεκάθαρα καθορισμένο επίπεδο, της σύγχρονης κβαντομηχανικής μας άποψης για τον Kόσμο. (Oι ιδέες μας αυτές έχουν στενή σχέση με πρόσφατες εργασίες των Ghirardi, Di΄osi και άλλων). Yπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις ιδέες που θα παρουσιάσω εδώ και σ' αυτές που πρότεινα στο NA. Aυτό που προτείνω είναι ότι η φυσική μη υπολογισιμότητα που είναι απαραίτητη για μια ερμηνεία της μη υπολογισιμότητας των ενσυνείδητων πράξεών μας κάνει την εμφάνισή της σ' αυτό ακριβώς το επίπεδο. Kατά συνέπεια, θεωρώ απαραίτητο το επίπεδο στο οποίο αυτή η φυσική μη υπολογισιμότητα καθίσταται σημαντική να έχει κάποια σημασία για την εγκεφαλική δραστηριότητα. Σ' αυτό το σημείο διαφέρουν κυρίως οι τωρινές μου προτάσεις απ' αυτές που έκανα στο NA. Yποστηρίζω ότι, ενώ τα νευρικά σήματα μπορεί να έχουν τη συμπεριφορά κλασικά καθορισμένων γεγονότων, οι συναπτικοί σύνδεσμοι ανάμεσα στους νευρώνες ελέγχονται από κάποιο βαθύτερο επίπεδο, όπου θα πρέπει να αναμένουμε κάποια σημαντική φυσική δραστηριότητα στα όρια ανάμεσα στο κβαντικό και το κλασικό επίπεδο. Oι συγκεκριμένες προτάσεις που παρουσιάζω προϋποθέτουν την ύπαρξη μιας κβαντικά συνεπούς συμπεριφοράς σε μεγάλη κλίμακα (σύμφωνα και με τις προτάσεις του Frohlich) θα κάνει την εμφάνισή της στους μικροσωληνίσκους των κυτταροσκελετών των νευρώνων. H πρότασή μου είναι ότι η κβαντική αυτή δραστηριότητα θα πρέπει να συνδέεται μη υπολογιστικά με μια υπολογιστικού τύπου δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα κατά μήκος των μικροσωληνίσκων, όπως υποστηρίζουν ο Hameroff και οι συνεργάτες του. Tα επιχειρήματα που παρουσιάζω στοχεύουν σε διάφορα σημεία όπου οι σημερινές μας απόψεις δεν κατορθώνουν ουσιαστικά να μας οδηγήσουν σε μια επιστημονική κατανόηση της ανθρώπινης νόησης. Aυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι το φαινόμενο της συνείδησης πρέπει να παραμείνει έξω από τις δυνατότητες οποιασδήποτε επιστημονικής ερμηνείας. Yποστηρίζω έντονα, όπως έκανα και στο NA, ότι θα πρέπει σίγουρα να υπάρχει κάποιος επιστημονικός δρόμος προς την κατανόηση των νοητικών φαινομένων και ότι αυτός ο δρόμος θα πρέπει να ξεκινά από μια βαθύτερη κατανόηση της φύσης της ίδιας της φυσικής πραγματικότητας. Aισθάνομαι ότι είναι σημαντικό κάθε προσεκτικός αναγνώστης, που επιθυμεί να αντιληφθεί με ποιον τρόπο μπορεί να γίνει κατανοητό ένα τόσο παράδοξο φαινόμενο, όπως το φαινόμενο της νόησης, με όρους του υλικού φυσικού κόσμου, θα πρέπει να προσπαθήσει να εκτιμήσει πόσο παράδοξοι είναι οι κανόνες που θα πρέπει πράγματι να κυβερνούν το «υλικό» αυτό του φυσικού μας κόσμου. Άλλωστε αυτό που προσπαθεί να κατορθώσει η επιστήμη είναι η κατανόηση και η επιστήμη είναι κάτι παραπάνω από μια απλή, χωρίς νόηση υπολογιστική διαδικασία.



R.P.


Oξφόρδη Aπρίλιος 1994






ΚΡΙΤΙΚΗ



Γιατί διαβάζετε αυτή τη σελίδα; Η απάντηση είναι για σας προφανής: διότι το επιθυμείτε. Δεν είναι όμως καθόλου προφανής σε ένα ρομπότ που ξέρει να διαβάζει. Αλλά και όλος ο κόσμος γύρω σας, έμφορτος νοήματος και συναισθήματος ­για σας πραγματικός και κατανοητός­, τι νόημα έχει για έναν υπολογιστή; Η πραγματικότητα υπάρχει μέσα μας ή έξω από μας; Και ακόμη (το δυσκολότερο): Πώς ακριβώς έχουμε συνείδηση των επιθυμιών μας; Τα ερωτήματα αυτά έχουν βασανίσει τις λαμπρότερες διάνοιες ανά τους αιώνες. Στη σκοτεινή σπηλιά του Πλάτωνα, στην Πολιτεία, οι αλυσοδεμένοι δούλοι αντικρίζουν τις σκιές των ανθρώπων που περνούν μπροστά τους και εκείνες οι σκιές είναι η μόνη τους πραγματικότητα ­ ο κόσμος τους. Σήμερα, 2.500 χρόνια αργότερα, μήπως και εμείς, δέσμιοι της τεχνολογικής οπτικής μας, θεωρούμε ότι οι μηχανές έγιναν νοήμονες, και ίσως μάλιστα να έχουν αποκτήσει και συνείδηση, επειδή βλέπουμε τον υπερ-υπολογιστή Deep Blue να νικά στο σκάκι τον παγκόσμιο πρωταθλητή Κασπάροφ; Η τεχνητή νοημοσύνη ­η προσπάθεια για έξυπνες μηχανές­ πρόσφατα σαραντάρισε χωρίς ακόμη να πετύχει αυτό που διακήρυξε ο εφευρέτης του όρου, ο Herbert Simon, το 1958, ότι δηλαδή «στο ορατό μέλλον ένας υπολογιστής θα μπορεί να λύσει προβλήματα του εύρους και της κλίμακας των προβλημάτων με τα οποία καταπιάνεται ο άνθρωπος». Ένας πραγματικά νοήμων υπολογιστής, που μπορεί να μυρίσει ένα λουλούδι ή να συγκινηθεί από τον Μπετόβεν, παραμένει ακόμη στον χώρο της χίμαιρας ή της επιστημονικής φαντασίας. Αν ένας υπολογιστής διαβάσει αυτό το κείμενο, θα καταλάβει ότι η Πολιτεία είναι ένα βιβλίο και όχι ένα προάστιο ή ένα βιβλιοπωλείο; Θα έχει συνείδηση του εσκεμμένου του πράγματος; Ο περίφημος HAL, ο υπολογιστής της Οδύσσειας 2001, που είχε χιούμορ και κακία και άφηνε πότε πότε τον αντίπαλό του στο σκάκι να κερδίζει ­για να έχει ενδιαφέρον το παιχνίδι­, είναι ακόμη ένας πολύ μακρινός στόχος. Η τεχνολογία όμως προοδεύει με φρενήρεις ρυθμούς και ορισμένοι πιστεύουν ότι σύντομα θα υπάρξουν μηχανές εξυπνότερες από τους ανθρώπους σε όλα τα γνωστικά πεδία ­ με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον του ανθρώπινου γένους. Σε έναν τέτοιο κόσμο έχει ειπωθεί πως ίσως, «αν είμαστε τυχεροί, τα ρομπότ να μας κρατήσουν ως ένα είδος κατοικιδίων». Είναι όμως έτσι ζοφερά τα πράγματα ή μήπως συμβαίνει κάτι άλλο, εγγενώς διαφορετικό, μέσα σε αυτόν τον φαιόχρωμο πολτό κυττάρων των 1.500 γραμμαρίων, στον εγκέφαλό μας, που διαθέτει την πυκνότερη οργάνωση πληροφορίας στο γνωστό Σύμπαν και που κάνει τις προσπάθειες της τεχνητής νοημοσύνης μάταιες; Μήπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι μια απλή «κρεατομηχανή», κατά τον αδυσώπητο ορισμό του Marvin Minsky, αλλά κάτι άλλο; Αυτό το εγγενώς διαφορετικό εξερευνά ο μαθηματικός και κοσμολόγος Roger Penrose στο νέο βιβλίο του «Σκιές του νου».



Η συνειδητή σκέψη



Όταν, το 1989, o Penrose έγραψε το πρώτο βιβλίο του με θέμα τη νοημοσύνη και τη συνείδηση (στα ελληνικά κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Ο Νέος Αυτοκράτορας», εκδόσεις Γκοβόστη, 1992) και εγκαινίασε την πολεμική του κατά της τεχνητής νοημοσύνης, τα νερά ταράχθηκαν. Πολλοί τον κατηγόρησαν ότι δεν κατανοεί την ουσία του προβλήματος, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα που έχουν από καιρό αποδειχθεί αδιέξοδα ή απλώς λανθασμένα. «Η περιγραφή του Penrose μοιάζει με εκείνη ενός μαθητή που στις εξετάσεις, αγνοώντας τον τύπο του θειικού οξέος, περιγράφει πολύ όμορφα αντί γι' αυτόν τον σκύλο του τον Σποτ» έγραψε στο βιβλίο του «Αιθέρας Θεϊκός, Λαμπερή Φωτιά» (εκδόσεις Κάτοπτρο, 1996) ο νομπελίστας βιολόγος Gerald Edelman. Προς επίρρωσιν της αρχικής του θέσης, ο Penrose έγραψε τις «Σκιές του νου», που μόλις κυκλοφόρησε δέχθηκε ομοβροντία κριτικής. Το ευρύ φάσμα των επιθέσεων οφείλεται στο ότι ο Penrose, εκτός από μια ολομέτωπη επίθεση στην τεχνητή νοημοσύνη, πιστεύει ότι αυτό το κάτι άλλο που ευθύνεται για τη νοημοσύνη μας απαιτεί μια νέα φυσική θεωρία που δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη διότι«οποιαδήποτε γνήσια πρόοδος στη φυσική κατανόηση του φαινομένου της συνείδησης θα χρειασθεί επίσης ­ως προϋπόθεση­ μια ανάλογη θεμελιώδη μεταβολή στην άποψή μας για τον κόσμο».

Θα ήταν εύκολο να απορρίψουμε αυτή τη δονκιχωτική εκστρατεία αν επρόκειτο για κάποιον τυχαίο. Ο (sir) Roger Penrose όμως έχει μια ιστορία σημαντικών ανακαλύψεων τις οποίες διαισθάνθηκε και απέδειξε θεωρητικά πολύ προτού επιβεβαιωθούν πειραματικά. Για παράδειγμα μαζί με τον Stephen Hawking θεμελίωσε την ύπαρξη των Μαύρων Οπών ­πολύ προτού παρατηρηθούν με τα ραδιοτηλεσκόπια­ δίνοντας έτσι νέα ώθηση στη Θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, με την οποία πιστεύεται ότι άρχισε η ιστορία του Σύμπαντος. Η άποψη του Penrose συνεπώς έχει μια ξεχωριστή βαρύτητα και προκαλεί εντύπωση το ότι διακυβεύει την εξαιρετική επιστημονική φήμη του σε ένα τόσο παράτολμο στοίχημα.

Για να αποδείξει τη θέση του ο Penrose χρησιμοποιεί το βαρύ πυροβολικό των θετικών επιστημών. Επιστρατεύει το θεώρημα του Goedel, τα επιχειρήματα του Turing, τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας αλλά και τον αλλόκοτο κόσμο της κβαντομηχανικής. Παρ' όλο που ο μέσος αναγνώστης θα δυσκολευθεί να παρακολουθήσει το βιβλίο, το οποίο περιέχει αρκετούς μαθηματικούς τύπους και δύσκολες φυσικομαθηματικές και βιολογικές έννοιες, η προσπάθεια αξίζει τον κόπο. Ο ίδιος ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται τις δυσκολίες και παροτρύνει τον αναγνώστη να κατανοήσει το βασικό επιχείρημα του βιβλίου, ακόμη κι αν χαθεί στις λεπτομέρειες. Πράγματι, ανάμεσα στις κβαντομηχανικές εξισώσεις και στη δύσκολη ορολογία, το βασικό επιχείρημα είναι ορατό και η πορεία που ακολουθεί το βιβλίο προς τα συμπεράσματα είναι εξόχως γοητευτική. Οι «Σκιές του νου» δεν είναι ένα βιβλίο που δίνει τελικές απαντήσεις στα ερωτήματα της ανθρώπινης ευφυΐας αλλά σίγουρα διεγείρει τον νου και αναρριπίζει δημιουργικές σκέψεις για τα προαιώνια αινίγματα της ύπαρξης.

Τι είναι όμως η συνειδητή σκέψη; Είναι φυσικό να υπάρχουν σημαντικές διαφορές απόψεων και ο Penrose τις ταξινομεί στις εξής τέσσερις κατηγορίες: η πρώτη κατηγορία ­ας την ονομάσουμε Α­ υποστηρίζει ότι «η σκέψη είναι καθαρά υπολογιστική διαδικασία». Ειδικότερα «τα συνειδητά αισθήματα είναι αποτέλεσμα εκτέλεσης κατάλληλων υπολογισμών» (στον εγκέφαλο ή στον υπολογιστή). Αυτό σημαίνει ότι θα μπορέσουμε να έχουμε έναν υπολογιστή που θα μυρίζει ένα λουλούδι και θα νιώθει ακριβώς όπως εμείς (τουλάχιστον όπως κάποιος από μας), αρκεί να γράψουμε το κατάλληλο πρόγραμμα. Είναι η λεγόμενη ισχυρή τεχνητή νοημοσύνη. Η δεύτερη κατηγορία, η Β, υποστηρίζει ότι «η συνειδητότητα είναι φυσικό χαρακτηριστικό της λειτουργίας του εγκεφάλου. Ενώ όμως οποιαδήποτε φυσική δραστηριότητα μπορεί να προσομοιωθεί σε υπολογιστή, κανένα είδος προσομοίωσης δεν μπορεί από μόνο του να δημιουργήσει συνειδητότητα». Με άλλα λόγια, μπορούμε να φτιάξουμε έναν υπολογιστή που θα μυρίσει ένα λουλούδι, θα αναφωνήσει «τι ωραίο άρωμα!», αλλά αυτό δεν θα είναι ποτέ συνειδητό. Το υλικό δηλαδή από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι παίζει καθοριστικό ρόλο και αποτρέπει τη συνειδητότητα, ακόμη και όταν ο υπολογιστής προσομοιώνει ακριβώς τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αυτή είναι η λεγόμενη ασθενής τεχνητή νοημοσύνη.

Η τρίτη κατηγορία, η C, υποστηρίζει ότι «κατάλληλη φυσική δραστηριότητα του εγκεφάλου προκαλεί συνειδητότητα αλλά αυτή η φυσική δραστηριότητα δεν μπορεί να προσομοιωθεί σε υπολογιστή». Δηλαδή, δεν μπορούμε καν να προγραμματίσουμε έναν υπολογιστή που μυρίζει ένα λουλούδι διότι πρόκειται για τελείως διαφορετικά φυσικά συστήματα. Πάντα θα υπάρχει κάτι που θα λείπει από τον υπολογιστή, ακόμη και αν πρόκειται για ένα συναίσθημα.

Τέλος, η κατηγορία D υποστηρίζει ότι είναι αδύνατον να περιγράψουμε τη συνείδηση με επιστημονικούς όρους, φυσικούς ή υπολογιστικούς. Είναι η θέση του μυστικισμού, που ισχυρίζεται ότι κανένας άλλος εκτός από τον άνθρωπο δεν θα μπορέσει να μυρίσει ένα λουλούδι και αυτό θα μείνει εσαεί ακατανόητο.

Ο Penrose απορρίπτει αμέσως τη θέση D θεωρώντας ότι «τα θέματα που αφορούν τη νόηση, παρ' όλο που φαίνονται απροσπέλαστα από τη σημερινή γνώση, δεν πρέπει να θεωρείται ότι θα παραμείνουν για πάντα πέραν των δυνατοτήτων της επιστήμης». Με άλλα λόγια, εκτιμά πως όλος ο φυσικός κόσμος μπορεί να γίνει αντιληπτός στον άνθρωπο και έτσι ίσως να έρχεται σε αντίθεση με τον θετικιστή Stephen Hawking, ο οποίος, αντικρούοντας την άποψη του Αϊνστάιν για την κβαντική θεωρία ότι «ο Θεός δεν παίζει ζάρια!», αντιτείνει ότι «όχι μόνον παίζει ζάρια αλλά τα ρίχνει σε σημεία που δεν μπορούμε να τα δούμε».



Η χαρά του Deep Blue



Κατόπιν σειρά έχει η απόρριψη της ισχυρής τεχνητής νοημοσύνης, της θέσης Α. Εδώ ο Penrose επιστρατεύει το εξαιρετικό επιχείρημα του Κινεζικού Δωματίου, του φιλοσόφου John Searle. Φαντασθείτε έναν άνθρωπο που δεν γνωρίζει κινεζικά, κλεισμένο σε ένα δωμάτιο. Από μία θυρίδα του παραδίδεται ένα κινεζικό κείμενο και υπάρχει ένα ογκώδες σύνολο οδηγιών για μετάφραση. Ο άνθρωπος εκτελεί όλες τις περίπλοκες διαδικασίες που απαιτούνται και από μία άλλη θυρίδα παραδίδει το μεταφρασμένο κείμενο. Κανένας δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι ο άνθρωπος αυτός (ή το σύνολο ανθρώπου-δωματίου-οδηγιών) γνωρίζει κινεζικά. Αλλά το ίδιο ακριβώς θα έκανε και ένας υπολογιστής ακολουθώντας τις οδηγίες που τώρα θα ονομάζαμε πρόγραμμα και κανένας δεν θα ισχυρισθεί ότι ο υπολογιστής είναι σινολόγος. Αν συνεπώς πιστέψουμε αυτό το επιχείρημα, πρέπει να απορρίψουμε τη θέση ότι ο υπολογιστής αποκτά συνειδητότητα όταν εκτελεί κάποιες (όποιες) διαδικασίες. Είναι σαν να λέμε ότι ο Deep Blue χάρηκε που νίκησε τον Κασπάροφ.

Ο ισχυρός αντίπαλος είναι η θέση Β, της ασθενούς τεχνητής νοημοσύνης. Για να την απορρίψει ο Penrose χρησιμοποιεί έναν ειδικό τρόπο σκέψης που γνωρίζει καλά, αυτόν του μαθηματικού, ως μια θεμελιώδη μορφή σκέψης και αλληλεπίδρασης του συνειδητού και του ασυνείδητου. Εξερευνά το πώς σκέφτεται ένας μαθηματικός όταν αποδεικνύει ένα θεώρημα. Κατόπιν χρησιμοποιεί ένα από τα λαμπρότερα μαθηματικά (και φιλοσοφικά) επιτεύγματα του 20ού αιώνα, το θεώρημα του Goedel. Το θεώρημα αυτό αποδεικνύει ότι η συνέπεια ενός συνόλου μαθηματικών εννοιών δεν μπορεί να αποδειχθεί «εκ των έσω» αλλά σε ένα άλλο, υψηλότερο επίπεδο. Υποθέτει λοιπόν ότι ένας υπολογιστής που θα έχει κατασκευασθεί να σκέφτεται όπως ένας μαθηματικός θα πρέπει να κατανοεί ­φυσικά­ και το θεώρημα του Goedel, πέφτοντας έτσι στην αντίφαση να μην μπορεί να είναι σίγουρος για τη συνέπεια των θεωρημάτων που ο ίδιος αποδεικνύει! Αυτό οδηγεί τον Penrose στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί να κατασκευασθεί ένας υπολογιστής με ανθρώπινη νοημοσύνη, έστω και αν αυτή περιορίζεται στα μαθηματικά. Τι όμως χρειάζεται για να κατασκευασθεί ένας ανθρώπινος νους;

Για να φωτίσει το ερώτημα αυτό ο Penrose κάνει μια μακρά παρέκβαση στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν και στην κβαντομηχανική. Ο κόσμος της κβαντομηχανικής είναι παράξενος διότι εκεί μερικά γεγονότα μπορούν ταυτόχρονα να συμβαίνουν και να μη συμβαίνουν, κάτι που παραβιάζει κατάφωρα την κοινή λογική, η οποία δεν μπορεί να πιστέψει ότι υπάρχει η δυνατότητα της «ολίγον εγκύου». Επιπλέον η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας δεν συμφωνεί με την κβαντομηχανική θεωρία, παρ' όλο που καθεμιά από αυτές εξηγεί τον φυσικό κόσμο εξαιρετικά καλά. Ο Penrose πιστεύει ότι χρειάζεται μια νέα φυσική θεωρία που να ενοποιεί αυτές τις δύο και να ερμηνεύει τα παράδοξα της κβαντικής θεωρίας (εδώ χρησιμοποιεί και μια ειδική περίπτωση των θεωριών του έλληνα φυσικού Δ. Νανόπουλου). Αλλά τι σχέση έχει αυτή η θεωρία με την ανθρώπινη ευφυΐα;

Η σύνδεση της νέας φυσικής με τους μηχανισμούς της ανθρώπινης ευφυΐας αποτελεί τον αδύνατο κρίκο του βιβλίου αυτού, όπως ήταν και στον «Νέο Αυτοκράτορα», αν και σε μικρότερο βαθμό. Σήμερα πιστεύεται πως η βασική λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου γίνεται σε επίπεδο νευρώνων και νευρωνικών συνάψεων. Το μοντέλο αυτό, παρ' όλο που είναι εξαιρετικά πολύπλοκο (καθ' ότι υπάρχουν 100 δισεκατομμύρια νευρώνες στον ανθρώπινο εγκέφαλο), μπορεί να προσομοιωθεί σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, κάτι που ήδη γίνεται για τμήματα του εγκεφάλου. Κατά τον Penrose, όμως, η βασική μονάδα λειτουργίας του εγκεφάλου δεν είναι ο νευρώνας αλλά στοιχειωδέστερα τμήματα του κυττάρου, δηλαδή οι κυτταροσκελετοί και οι μικροσωληνίσκοι. Αν ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί σε αυτό το βαθύτερο επίπεδο, τότε η πολυπλοκότητα αυξάνεται τόσο πολύ που οι υπολογιστές δεν θα μπορέσουν ούτε θεωρητικά να προσεγγίσουν τη λειτουργία του. Επιπρόσθετα, είναι πιθανόν οι μονάδες αυτές να λειτουργούν κβαντομηχανικά, προσθέτοντας μία ακόμη διάσταση στη λειτουργία του εγκεφάλου και απομακρύνοντάς τον ακόμη περισσότερο από τους υπολογιστές, οι οποίοι λειτουργούν αλγοριθμικά ­ εκτελούν, δηλαδή, ένα πρόγραμμα κατά γράμμα.

Έχοντας κάνει έναν πλήρη κύκλο, ο Roger Penrose καταλήγει στην πλατωνική θεώρηση του κόσμου, όπου η αλήθεια προϋπάρχει και μένει να ανακαλυφθεί από τον άνθρωπο. Οι «Σκιές του νου» υποστηρίζουν μια πολύ τολμηρή θεωρία, που αν αποδειχθεί θα προκαλέσει σεισμό στον φυσικό κόσμο, όπως έγινε και με τη Θεωρία της Σχετικότητας στις αρχές του αιώνα. Οι «Σκιές του Νου» λένε: «Εγώ είμαι, εγώ. Με επιφύλαξη», όπως γράφει ο Μπέκετ. Ο νους πρέπει να ανακαλύψει ο ίδιος τις σκιές του και για να το κάνει αυτό πρέπει να κατανοήσει καλύτερα τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Γιώργος Ναθαναήλ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-11-1998