Η πρόκληση των σκεπτικών

Τον διάλογο σκεπτικών και δογματικών παρακολουθούμε σε αυτό το
βιβλίο, τόσο στο πλαίσιο της αρχαίας όσο και σε εκείνο της
νεώτερης φιλοσοφίας, όταν οι αρχαίοι σκεπτικοί συναντώνται με
τους μεγάλους φιλοσόφους, με τον Descartes, τον Hegel, τον
Husserl.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Τις προάλλες, κάποιος συνάδελφος με ερώτησε: «Τι επιδιώκεις τελικά διδάσκοντας Φιλοσοφία στο Πολυτεχνείο;» Και η απάντηση ήλθε άμεση και αβίαστη: «Επιδιώκω τον κλονισμό των βεβαιοτήτων, την απαλλαγή από την οίηση του δοκησισοφισμού, που μόνιμα απειλεί τον τεχνοκράτη». Δεν εγνώριζε ο άνθρωπος ότι, κάθε εξάμηνο, τα μαθήματά μου αρχίζουν με ό,τι αποκαλώ ενώπιον των φοιτητών μου «άκρως επιστημονικό ερώτημα» -το οποίο είναι: «Τι δουλειά έχει η αλεπού στο παζάρι;», τουτέστιν, τι δουλειά έχει η Φιλοσοφία στο Πολυτεχνείο; Οι φοιτητές μου γνωρίζουν την απάντηση - είναι το πρώτο που μαθαίνουν, αλλιώς τι νόημα έχει ο συγχρωτισμός; Ο συνάδελφος όμως δεν ήταν στο αμφιθέατρο όταν ανέλυα την απάντηση στο «άκρως επιστημονικό ερώτημα»...

Ξεκινώ πάντοτε με τη Θεωρία της Γνώσεως, τη Γνωσιολογία. Η γνωσιολογία αποτελεί ούτως ή άλλως την απαραίτητη προπαιδεία της φιλοσοφίας. Ειδικότερα όμως ως εισαγωγή στη φιλοσοφική ανάλυση ενός φαινομένου, όπως η τεχνολογία, το οποίο πρωταγωνιστικώς διαμορφώνει τη σύγχρονη ζωή, η γνωσιολογία είναι εκτάτως χρήσιμη. Είναι η δίοδος διά της οποίας η Βεβαιότης για το δεδομένο και άτρεπτο της σημερινής τεχνολογικής τροχιάς θα κλονισθεί. Είναι ο τρόπος για να ανακύψει η υποψία, η διερώτηση, εν τέλει δε ο δημιουργικός στοχασμός περί της ουσίας, της λειτουργίας και των προοπτικών της τεχνολογίας. Χωρίς τα δεσμά της δογματικής αυταπάτης ότι «όλα είναι προδιαγεγραμμένα, και επέρχονται νομοτελειακώς, δίκην φυσικού φαινομένου».

Το νέο βιβλίο της καθηγήτριας Τερέζας Πεντζοπούλου - Βαλαλά είναι, από τη φύση του, ένας σημαντικός σύμμαχος στον κύριο διδακτικό σκοπό μου - τον κλονισμό των βεβαιοτήτων... Διότι πότε και ποιος αμφισβήτησε με τόση δύναμη και «ισοσθενείς λόγους» το κλέος των μεγάλων μνημείων της ελληνικής φιλοσοφίας και κάθε φιλοσοφίας, όπως οι σκεπτικοί φιλόσοφοι; Δεν υπήρξε ποτέ μεγαλύτερη και μεγαλοφυέστερη πρόκληση στο δογματισμό (και μάλιστα των πλέον λαμπρών στιγμών της ελληνικής φιλοσοφίας) από τη θεωρία που υποστηρίζει τη σκεπτική «εποχή» (αναστολή κάθε φιλοσοφικής αποφάνσεως), η οποία ανακύπτει ως αποτέλεσμα της «ισοσθένειας» των αντιδιαμετρικών επιχειρημάτων επί οιουδήποτε κρισίμου ζητήματος. Και τούτο, όχι για να φονεύσουν τη δημιουργική σκέψη, όπως λανθασμένα υποστήριξαν παλαιότεροι φιλοσοφήσαντες (Κ. Τσάτσος, Π. Κανελλόπουλος, Ι. Θεοδωρακόπουλος), αλλά για να αναδείξουν τον ύψιστο σκοπό των ελληνιστικών σχολών, την «αταραξία», την πνευματική γαλήνη και απάθεια απέναντι σε κάθε εξωτερική ή εσωτερική διαταραχή του νου: Με μια λέξη, μία εκδοχή ελευθερίας, η αμφισβήτηση της οποίας δεν είναι ευχερής υπόθεση, όπως ενόμισαν οι παλαιότεροι μη κατανοήσαντες τα πνευματικά (και κυρίως τα υπαρξιακά και ηθικά) θεμέλια της Σκέψεως.

Με το βιβλίο αυτό η Τερέζα Πεντζοπούλου - Βαλαλά, συνεχίζει την πνευματική της προσφορά στην ελληνική φιλοσοφική γραμματεία, κατά τρόπο αντάξιο της ποιότητας των μέχρι τούδε εργασιών της. Πρέπει να επισημάνω κάτι ουσιώδες εν προκειμένω: Η ενασχόληση της συγγραφέως με τους Σκεπτικούς δεν είναι απλώς «μία ακόμη» εργασία σε ένα πεδίο της ελληνικής φιλοσοφίας. Είναι κάτι πολύ πιο θεμελιώδες. Πριν από χρόνια, το εκτεταμένο διδακτικό σύγγραμμά της Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, είχε ως αντικείμενο (και υπότιτλο) τον Αρχαίο Σκεπτικισμό - και ειδικότερα μία σειρά από «Μαθήματα Οντολογίας και Γνωσιολογίας».

«Εισαγωγή στη Φιλοσοφία» μέσω των Σκεπτικών; Ο Κ. Τσάτσος θα έλεγε ότι αυτό είναι μία σκανδαλώδης και αυτοαναιρούμενη προσπάθεια. Διότι, θα έλεγε, πώς είναι δυνατόν να εισαγάγεις κάποιον στη φιλοσοφία μέσω των αρνητών της; Ομως η Βαλαλά από τότε είχε μιλήσει για «νέα ερμηνεία του αρχαίου σκεπτικισμού» τονίζοντας ότι «είναι σφάλμα να θεωρούμε ότι ο σκεπτικισμός δεν εμπιστεύεται ούτε τη νόηση ούτε τις αισθήσεις· αντίθετα βασίζεται στη νόηση» (σ. 135). Για να επισημάνει ότι «η διαφορά ανάμεσα στους σκεπτικούς και τους δογματικούς ανάγεται στη γνωστική αξία της νοήσεως». Τα άδηλα, λέγει, έχουν μία οντότητα απλώς λογική, είναι νοητά αντικείμενα χωρίς οντολογική υπόσταση. Αντίθετα, οι δογματικοί πιστεύουν ότι τα νοούμενα έχουν δική τους υπόσταση, αυθύπαρκτη και απόλυτη.

Δεν είναι καινοφανής αυτή η θέση διεθνώς. Αλλά εις τα καθ' ημάς συνιστούσε ένα αποφασιστικό γύρισμα σελίδας. Το έργο της Βαλαλά το τιμούμε - το γνωρίζουν άλλωστε οι αναγνώστες μας. Και το τιμούμε ακριβώς διότι «εγύρισε σελίδα» σε πολλά κεφάλαια της φιλοσοφίας. Το τιμούμε διότι απευθύνεται σε φοιτητές που αύριο θα διακονήσουν τη Φιλοσοφία έχοντας λάβει εγκύκλια φιλοσοφική μόρφωση, από το πρώτο ακαδημαϊκό έτος μέχρι το τελευταίο. Για να σταματήσει πλέον σε αυτό τον τόπο η φιλοσοφία να περιμένει τους ιεροφάντες της ανάμεσα στους αποφοίτους της νομικής, της φιλολογίας, της φυσικής -και όλους εκείνους που νομίζουν ότι έχουν μέσα τους ένα νέο Wittgenstein- που θεωρούν την άχαρη εγκύκλια διαδικασία του «θρανίου και των εξετάσεων» ως ανάξια της φιλοσοφικής ιδιοφυΐας των.

Δύσκολα στην Ιστορία θα εύρει κάποιος εποχή πιο αυτάρεσκη από τη δική μας. Είναι τόσα πολλά τα επιτεύγματα, που η οίηση περισσεύει. Ομως είναι επιτεύγματα που έγιναν όχι διά της φιλοσοφίας, αλλά ερήμην της φιλοσοφίας. Και μόνο τούτο θα αρκούσε για μία σχετική πνευματική και ερευνητική ταπεινοφροσύνη. Οπερ δεν συμβαίνει. Η συγγραφέας φέρει στο κέντρο του ενδιαφέροντος όχι απλώς την Σκεπτική Φιλοσοφία, αλλά την πρόκληση των Σκεπτικών. Υπό το φως του περιεχομένου του βιβλίου, ο τίτλος δεν είναι τυχαίος. Επισημαίνει το μέγεθος της πνευματικής δύναμης των σκεπτικών επιχειρημάτων. Και ας το πούμε απλά: Οι Σκεπτικοί έρχονται έπειτα από σπουδαία κινήματα και μεγάλες μορφές της φιλοσοφίας, ακριβώς για να αμφισβητήσουν τη γνωσιολογική εγκυρότητα απόψεων που ακούστηκαν από έναν Ηράκλειτο ή έναν Παρμενίδη.

Και ιδού πώς περιγράφει την πρόκληση αυτή η συγγραφέας: «Οι σκεπτικοί... στήνουν καρτέρι σε κάθε αποφαντικό λόγο, για να επιτεθούν, και την ίδια στιγμή μας διαβεβαιώνουν ότι δεν επιτίθενται· πολεμούν χωρίς να πολεμούν, λέγουν χωρίς να λέγουν». Και παρακάτω: «Σαν κυματοθραύστης, οι σκεπτικοί ορθώνονται, για να αντισταθούν στην επιθετική αλαζονεία των δογματικών που επισείουν ως τρομερό όπλο τον ορθό λόγο». Γιατί είναι μεγάλη πρόκληση ο σκεπτικισμός; Γιατί «ο σκεπτικισμός περιμένει πάντα στο τέρμα του δρόμου».

Αν γίνει δεκτό ότι η εποχή μας επειγόντως χρειάζεται ό,τι προηγουμένως ονόμασα «πνευματική και ερευνητική ταπεινοφροσύνη», θα έλεγα ότι δεν υπάρχει καλύτερος δάσκαλος προς τούτο από τη Σκεπτική επιχειρηματολογία. Αυτός είναι ο λόγος που, εδώ και χρόνια, θεωρούσα παιδευτικά πολύ σπουδαίο το γεγονός ότι η καθηγήτρια Τερέζα Πεντζοπούλου - Βαλαλά ετιτλοφόρησε «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία» το σύγγραμμά της με υπότιτλο «Ο Αρχαίος Σκεπτικισμός». Ο αληθινός τίτλος έγινε υπότιτλος, επισημαίνοντας ότι το ουσιώδες στη φιλοσοφική εισαγωγή είναι η επίπονη μελέτη των σκεπτικών κονταρομαχιών με τους ογκόλιθους του δογματισμού.

Φυσικά, αυτοί οι ογκόλιθοι είναι που τελικά έμειναν στην Ιστορία και διαμόρφωσαν τον πολιτισμό. Ομως δεν ξέφυγαν ποτέ από τη σκιά της σκεπτικής επιχειρηματολογίας. Διότι, όπως τονίζει η συγγραφέας, «η κληρονομιά των σκεπτικών ούτε παρακάμπτεται ούτε απορρίπτεται. Μας ακολουθεί όπως η σκιά το σώμα».

Αυτή η «σκιά» (ως μάθημα πνευματικής εγρήγορσης και ερευνητικής ταπεινοφροσύνης), επειγόντως αναγκαία για τον κουφόνοα οιηματία «της εποχής της πληροφορίας», εκπέμπει ένα πολύτιμο παιδευτικό φως μέσα από το νέο έργο της καθηγήτριας Τερέζας Πεντζοπούλου - Βαλαλά, ένα έργο που χαιρετίζουμε και ενθέρμως συνιστούμε.



ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/08/2002