Του πόθου αρρωστημένος

Με αφορμή τον Eρωτόκριτο, το αριστούργημα της κρητικής αναγέννησης, και με οδηγό τις ιατρικές γνώσεις του δημιουργού του, του Bιτσέντζου Kορνάρου, ο συγγραφέας ανασυνθέτει τη συζήτηση για την αρρώστια του έρωτα, ξεκινώντας από τον Kανόνα του Aβικέννα και φτάνοντας ώς την Aνατομία της Mελαγχολίας του Burton. Παράλληλα, επιχειρεί να καθορίσει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε ιατρική και λογοτεχνία στη δυτική μεσαιωνική παράδοση, δεδομένου ότι τα δύο αυτά επιστημολογικά πεδία παρουσιάζουν μια ισχυρή έλξη μεταξύ τους και συχνά φωτίζουν το ένα το άλλο. Eντούτοις, πολύ περισσότερο από τη σχέση συγγένειας ή αμοιβαίας επίδρασης, αποδεικνύεται τελικά ότι η σχέση ανάμεσα σε ιατρική και λογοτεχνία είναι μια σχέση ανταγωνισμού ανάμεσα σε δύο διαφορετικές θεωρήσεις της αρρώστιας: από τη μια έχουμε τη νατουραλιστική θεώρηση των γιατρών και την ακατάλυτη πίστη τους στην ιασιμότητα. Από την άλλη, την οντολογική θεώρηση των ποιητών, που βλέπει το κακό ως εισβολή ενός παράγοντα εξωγενούς και ανεξέλεγκτου απέναντι στον οποίο το άτομο είναι ανίκανο να αμυνθεί (το στερεότυπο του Έρωτα τοξότη). H καινοτομία του Kορνάρου έγκειται στο ότι αυτός επιχειρεί να χτυπήσει την ιατρική σκέψη με τα ίδια της τα όπλα: αφηγούμενος με εκπληκτική συστηματικότητα και σαφήνεια την ιστορία μιας ορθολογικής θεραπευτικής αγωγής που είναι εξ ορισμού καταδικασμένη σε αποτυχία. Aποδεικνύεται έτσι αυτό που ανέκαθεν πίστευαν οι ποιητές, ότι δηλαδή ο μόνος ικανός να θεραπεύσει είναι η φύση, δηλαδή η τύχη, δηλαδή η πρόνοια.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα τελευταία χρόνια η διεπιστημονική έρευνα έχει ανανεώσει το ενδιαφέρον των μελετητών πάνω σε ζητήματα που παλαιότερα αντιμετωπίζονταν από την παραδοσιακή οπτική γωνία του παντογνώστη αφηγητή. Η ανακάλυψη της πολυπλοκότητας των ζητημάτων και η συχνά παράτολμη συνεργασία επιστημόνων διαφόρων κλάδων ανέτρεψαν τον κλειστό και μελαγχολικό ορίζοντα της εξειδίκευσης και έφεραν σε επαφή και επικοινωνία τους απομονωμένους θιασώτες της. Το βιβλίο του γνωστού νεοελληνιστή, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας Massimo Peri αποτελεί απτή απόδειξη του κέρδους που μπορεί να προκύψει από τον συνδυασμό δύο ή περισσότερων επιστημονικών πεδίων έρευνας για την κατανόηση ενός λογοτεχνικού έργου. Θέμα του βιβλίου, όπως δηλώνει ο τίτλος, είναι η αρρώστια του έρωτα στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, το αριστούργημα της κρητικής Αναγέννησης, ενώ οι όροι από τους οποίους συντίθεται ο υπότιτλος (Ιατρική και Ποιητική) ορίζουν τα πεδία έρευνας του συγγραφέα. Το βιβλίο παρουσιάζει ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης κ. Στέφανος Κακλαμάνης.



Η ποίηση των ιατρών



Με τη μελέτη αυτή ο Peri καταθέτει μια νέα άποψη για τις σχέσεις του Κορνάρου με τις ιταλικές πηγές του, ενώ παράλληλα προτείνει μία ακόμη ανάγνωση του έργου από την οπτική γωνία της ιατρικής. Η ιατρική των ποιητών και η ποίηση των ιατρών βρίσκουν απάντηση στον Ερωτόκριτο και στον ομώνυμο ήρωά του, τον ερωτο-κριμένο, δηλαδή τον βασανισμένο από έρωτα.

Η Εισαγωγή (1-16) περιλαμβάνει μια σύντομη περίληψη του Ερωτόκριτου και παρουσιάζονται τα αλληλοεξαρτώμενα προβλήματα της ταυτότητας του ποιητή, του ιταλικού προτύπου και της χρονολόγησης του έργου. Ο Ερωτόκριτος είναι κατά πάσα πιθανότητα έργο του βενετοκρητικού ευγενούς Βιτσέντζου Κορνάρου του Ιακώβου, η σύνθεσή του τοποθετείται μέσα στην πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα και άμεσο πρότυπό του στάθηκε η πεζή ιταλική μετάφραση του Paris e Vienna του Pierre de la Cypede.

Στο πρώτο κεφάλαιο (17-45) παρουσιάζεται συνοπτικά η ιατρική σκέψη του Μεσαίωνα σχετικά με την αρρώστια του έρωτα (amor hereos), από τον Κανόνα του Αβικέννα (980-1037) και το De amore heroico του Arnaldus Villanovanus (13ος αι.) ως την Anatomy of Melancholy του Burton (1577-1640). Το δεύτερο κεφάλαιο (47-81) είναι ένα είδος ιατρικής ανάγνωσης του Ερωτόκριτου: περιγράφονται τα αίτια, τα συμπτώματα και η θεραπεία της ερωτικής μελαγχολίας με βάση τα χαρακτηριστικότερα χωρία του έργου. Στο τρίτο και εκτενέστερο κεφάλαιο (83-165) ο συγγραφέας επιχειρεί μια επισκόπηση των πηγών και των στερεοτύπων όπως προκύπτουν από τις διαγραφόμενες σχέσεις ανάμεσα στην ιατρική και στη λογοτεχνική παράδοση, πάντα με αφετηρία το ερωτοκρίτειο κείμενο. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο (167-222) θίγονται οι σχέσεις του Ερωτόκριτου με το ιταλικό του πρότυπο μέσα από την εξέταση μερικών τεχνικών δεδομένων (αύξηση, επέκταση, παρεμβάσεις, ανάπτυξη, αφήγηση γεγονότων) και θεμάτων (κονταροχτύπημα, όνειρο της Αρετούσας, κίνητρα κ.ά.), τα οποία αποδεικνύονται κεντρικά στην όλη οργάνωση της πλοκής. Το βιβλίο κλείνει με τη βιβλιογραφία και ένα ευρετήριο ονομάτων (όχι όμως θεμάτων· ευπρόσδεκτος θα ήταν και ένας πίνακας χωρίων του Ερωτόκριτου που σχολιάζονται στο βιβλίο).

Είναι αλήθεια ότι στον αναγνώστη του Ερωτόκριτου κάποιες εκφράσεις και αντιλήψεις φαίνονται εκ πρώτης όψεως παράδοξες· λ.χ., ο έρωτας περιγράφεται σαν μια πληγή, ένας πυρετός, μια αρρώστια· οι εραστές αναζητούν ένα βοτάνι, ένα φάρμακο και επιστρατεύουν τους εμπίστους τους για να τους βοηθήσουν να γιατρευτούν. Ο Peri αποδεικνύει ότι τα χωρία αυτά απαιτούν μια ανάγνωση εστιασμένη από ιατρική γωνία. Η σύνδεση του έρωτα με τη μελαγχολία και η αναγωγή του σε ασθένεια που προκαλεί δυσλειτουργία όλων των διανοητικών λειτουργιών του ανθρώπου δεν ήταν αντίληψη ξένη στο αναγνωστικό κοινό του Κορνάρου. Στα ιατρικά εγχειρίδια του 16ου αιώνα περιγράφεται αναλυτικά η αρρώστια του έρωτα, σε μερικά μάλιστα από αυτά οι συγγραφείς τους σχολιάζουν και τις απόψεις των ποιητών και των φιλοσόφων.

Οτι ο Κορνάρος ήταν ενήμερος πάνω στα ιατρικά πράγματα της εποχής του προκύπτει όχι μόνο από εσωτερικά στοιχεία του κρητικού κειμένου (θεωρία των τεσσάρων χυμών του σώματος, επιστημονική εξήγηση της κίνησης του αίματος και των δακρύων) αλλά και από εξωκειμενικά ιστορικά στοιχεία: στα χρόνια της επιδημίας πανώλης (1592-1595) ο Κορνάρος κατείχε το αξίωμα του επόπτη επί της Υγείας, μια δημόσια θέση που προϋπέθετε κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις ιατρικής. Ο Peri δείχνει πειστικά ότι στον Ερωτόκριτο ενσωματώνεται η ουσία (και το λεξιλόγιο) της ιατρικής σκέψης του Μεσαίωνα, αν και η αντίληψη ότι ο έρωτας είναι ασθένεια έχει τις ρίζες της στην ελληνική και στη ρωμαϊκή αρχαιότητα ενώ remedia amoris αναζητήθηκαν σε κάθε εποχή για να θεραπεύσουν τους ποθοφλογισμένους και να απαλύνουν τα ερωτικά τους βάσανα. Οι στοχαστές του Μεσαίωνα, οι ποιητές του dolce stil nuovo, ο Πετράρχης και οι λυρικοί ποιητές του 16ου αιώνα ανέδειξαν τη σχέση αυτή περιγράφοντάς την και στις πιο λεπτές της πτυχές. Η λογοτεχνία στάθηκε ο χώρος της ιατρικής παρατήρησης και η ιατρική έδωσε την πείρα και το γλωσσάρι της για να αποδώσουν οι ποιητές τις ποικίλες εκδηλώσεις της ερωτικής μελαγχολίας.

Η ανάγνωση του Peri είναι διεισδυτική και πλούσια σε διαπιστώσεις. Στίχοι δυσερμήνευτοι ή και νοηματικά απροσπέλαστοι, τους οποίους η παραδοσιακή λογοτεχνική κριτική ή δεν είχε προσέξει ή είχε αντιμετωπίσει ανεπαρκώς, αποδεικνύονται έξοχα οργανωμένοι από έναν δεξιοτέχνη ποιητή. Ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται την ιταλική ποιητική παράδοση και το φιλοσοφικό της υπόστρωμα με προσοχή και ευαισθησία (γιατί όμως αμφισβητείται η γνώση των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Κορνάρο όταν το έργο αυτό χρησιμοποιείται ως πρότυπο από άλλους συγχρόνους του κρητικούς δημιουργούς;). Ο Peri δεν αναλώνεται σε μια ματαιόπονη αναζήτηση κοινών τόπων και παράλληλων χωρίων στη λυρική ποίηση του 16ου αιώνα, αλλά επικεντρώνει την προσοχή του στη θεωρητική-φιλοσοφική υποδομή του ερωτικού θέματος όπως αυτή προκύπτει από τις ιατρικές πραγματείες και τα trattati d' amore της εποχής. Παράλληλα προωθεί διάφορα ζητήματα ανάλυσης της αφηγηματικής τεχνικής του Κορνάρου (περιγραφή κονταροχτυπήματος, συνέπεια και απόκλιση από τους κανόνες του λογοτεχνικού είδους). Έτσι, ορισμένα προβλήματα (π.χ., τα εμβλήματα) που η έρευνα είχε αντιμετωπίσει με ορθολογικό τρόπο φθάνοντας σε αδιέξοδο ή σε ελάχιστα πιθανές ερμηνείες, βρίσκουν τώρα ικανοποιητική απάντηση με το να εντάσσονται στο αφηγηματικό τους πλαίσιο ή να συνδέονται με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση και όχι με συγκεκριμένες συλλογές εικόνων.

Στο βιβλίο απαντούν και ενδιαφέρουσες απόψεις για τις διαπλοκές του θέματος στην ιταλική λογοτεχνία, όχι αποκλειστικά στον Ariosto, αλλά και στην υπόλοιπη ομόλογη γραμματεία (romanzi di battaglia κ.ά.). Ο Peri, κάποτε με χιούμορ και αυτοειρωνεία, αποδεικνύεται αναθεωρητικός και ανατρεπτικός με τις ερμηνευτικές προτάσεις του. Καίριες είναι οι παρατηρήσεις του για τις σχέσεις του Ερωτόκριτου με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση, σχέσεις που δεν εξαντλούνται σε μια σειρά λεκτικών ή φραστικών συγγενειών με τον Orlando furioso ή με άλλα συναφή κείμενα (Orlando innamorato), αφού ο Κορνάρος δουλεύει στο εσωτερικό της ιταλικής παράδοσης και επηρεάζεται από το ίδιο σύστημα τόπων από το οποίο επηρεάζεται και ο Ariosto. Είναι η εποχή του Κορνάρου και η κλίση του κρητικού πολιτισμού της Αναγέννησης προς τον συγκρητισμό που οδηγεί σε τέτοια αποτελέσματα. Γι' αυτό δεν θα συμφωνούσα με την άποψη του συγγραφέα ότι το κοινό του Ερωτόκριτου ήταν στερημένο από ιπποτικά ποιήματα (179-180), εφόσον ήταν δίγλωσσο και συνεπώς μπορούσε να τραφεί όχι μόνο από την ελληνική αλλά και από την πλουσιότατη ιταλική ερωτική-ιπποτική μυθιστορία (το πεζό ιταλικό πρότυπο και οι δευτερεύουσες, ελληνικές και ιταλικές, πηγές του Κορνάρου αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα). Επιπλέον το κρητικό κοινό είχε παραστάσεις από πραγματικά κονταροχτυπήματα. Η εκδήλωση αυτή δεν ήταν άγνωστη στις βενετοκρατούμενες περιοχές ως θέαμα αλλά και ως λογοτεχνικός τόπος: κονταροχτυπήματα περιγράφονται στον Ιμπέριο, τον Απολλώνιο, αναπτύσσονται διεξοδικά στη Θησηίδα (βιβλία 6, 7, 8) κ.α., έργα που είχε διαβάσει ο Κορνάρος· ο GianCarlo Persio (Zancaruolo), ποιητής της Nobilissima barriera della Canea, σε 235 οκτάστιχες στροφές περιγράφει σε αριόστειο ύφος ένα πανηγυρικό κονταροχτύπημα που οργανώθηκε από τους ευγενείς των Χανίων στην πόλη τους το 1594. Επομένως ο ιπποτικός κώδικας συμπεριφοράς δεν έλειπε από μια κοινωνία αριστοκρατική, όπως ήταν η κρητική του Κορνάρου. Ο ποιητής δεν χρειάζεται να φτιάξει και να προτείνει στο κοινό του ένα ιπποτικό σύστημα αναφορών, αλλά το βρίσκει έτοιμο στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα και το εκμεταλλεύεται λογοτεχνικά, γιατί του ήταν οικείο ως θέαμα και ως ανάγνωσμα ­ άλλωστε, αν το κοινό του δεν ήταν εξοικειωμένο με το ιπποτικό ύφος και ήθος, για ποιον λόγο ο Κορνάρος να αφιερώσει το 1/4 του έργου στην περιγραφή 11 κονταροχτυπημάτων; Η επαναληπτικότητα των συγκρούσεων των αγωνιστών και ο μανιερίστικος τρόπος περιγραφής τους συμφωνούν με τον ορίζοντα προσδοκιών των αναγνωστών του έργου, όπως υποστηρίζει ο F. Esparmer αναφορικά με την ομόθεμη ιταλική παραγωγή του 16ου αιώνα. Ετσι, όταν ο Σεφέρης υποστηρίζει ότι το Β' Μέρος του Ερωτόκριτου είναι μονότονο και πληκτικό δεν ευστοχεί, γιατί αντιμετωπίζει το ζήτημα από την πλευρά του σύγχρονου αναγνώστη και όχι των φυσικών αποδεκτών του έργου.

Στέφανος Κακλαμάνης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-05-1999