Η ρητορική στην αρχαιότητα

Η λέξη «ρητορική» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει «τέχνη του λόγου»: από την ετυμολογία γίνεται ήδη αντιληπτή η συνεισφορά των Αρχαίων στον τομέα αυτό, που αποτελεί και το αντικείμενο μελέτης του παρόντος τόμου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο τού Laurent Pernot δεν απαντά σε ερωτήματα όπως «τι είναι ρητορική» ή «τι είναι ρήτορας», αλλά προσφέρει μια συνολική επισκόπηση της ρητορικής στην αρχαιότητα, ελληνική και ρωμαϊκή. Ηδη από τον πρόλογο, ο συγγραφέας συνδέει τη ρητορική με την πειθώ και δέχεται ως μια συμπαγή ενότητα τη θεωρία και την πρακτική, διότι έτσι επινόησαν, εφάρμοσαν, προήγαγαν και μελέτησαν τη ρητορική οι αρχαίοι Ελληνες και Ρωμαίοι. Επομένως η θεώρηση της ρητορικής γίνεται διαχρονικά, από τον 8ο αι. π.Χ. ώς τον 3ο αι. μ.Χ.

Η ύλη κατανέμεται σε έξι κεφάλαια. Το πρώτο («Η ρητορική πριν από τη ρητορική») ασχολείται με τον Ομηρο. Εχει καταμετρηθεί ότι ο ευθύς λόγος στα ομηρικά έπη καταλαμβάνει το 45% της συνολικής έκτασής τους. Ο Ομηρος έθεσε (εν αγνοία του;) τα θεμέλια της ρητορικής μέσα από χαρακτηριστικές αγορεύσεις: τις παραινέσεις των αρχηγών πριν από τη μάχη, το λόγο του Πριάμου προς τον Αχιλλέα όταν έρχεται να ζητήσει το πτώμα του Εκτορα ή το μονόλογο του Οδυσσέα όταν πρωτοσυναντά τη Ναυσικά. Ο Laurent Pernot αρνείται τον ορισμό «ομηρική ρητορική» και συντάσσεται περισσότερο με τους χαρακτηρισμούς του Michel Detienne «μαγική-θρησκευτική ομιλία» και «διαλογική ομιλία». Το πέρασμα από τον ποιητικό στον πεζό λόγο (ή από τον ομηρικό στον κλασικό κόσμο) έδωσε νέα μορφή στη ρητορική τέχνη: στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την «Επανάσταση της Σοφιστικής». Μέσα από μια σύντομη ιστορική αναφορά στους «πρώτους ευρετές» (Εμπεδοκλής, Κόραξ και Τεισίας), ο Laurent Pernot παρουσιάζει και αναλύει τα έργα του Γοργία, του Πρωταγόρα, του Πρόδικου και του Αντιφώντα, χωρίς να παραλείψει να αναφερθεί στους λόγους που περιέχονται στο έργο του Θουκυδίδη. Ωστόσο, η σημαντικότερη στιγμή της ρητορικής είναι η αθηναϊκή. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά στη ρητορική πρακτική της αρχαίας Αθήνας και τους μεγάλους αττικούς ρήτορες, αλλά και στο έργο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Θέμα του τέταρτου κεφαλαίου είναι η «Ελληνιστική παγκοσμιοποίηση», μια εποχή ξεχασμένη, μολονότι πλουσιότατη. Κατά την ελληνιστική περίοδο η ρητορική προόδευσε: μελετήθηκε και ορίστηκε θεωρητικά από τον Θεόφραστο, τον Δημήτριο τον Φαληρέα, τον Ερμαγόρα, και τέθηκε στη δοκιμασία της φιλοσοφίας από τον Κλεάνθη, τον Χρύσιππο και τον Φιλόδημο. Εκπληξη προκαλεί το άφθονο επιγραφικό υλικό της εποχής, το οποίο μελετά διεξοδικά ο Laurent Pernot. Το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην αρχαία Ρώμη. Αναμφισβήτητη είναι η οφειλή της ρητορικής πρακτικής και θεωρίας από τον Κοϊντιλιανό, τον Κικέρωνα, τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Σενέκα, τον Κάτωνα τον Πρεσβύτερο και τους Γράκχους. Οι ρήτορες της αρχαίας Ρώμης προσέδωσαν νέα θεωρητική βάση και πρακτική διάσταση στην έννοια της ρητορικής, την οποία συχνά λησμονούμε οι Ελληνες φιλόλογοι. Το τελευταίο κεφάλαιο -το εκτενέστερο- αφορά την Αυτοκρατορική εποχή («Η Αυτοκρατορία ή η καινοτομία εντός της παράδοσης»), η οποία αποτελεί την ειδικότητα του Laurent Pernot: παραδέχεται ότι τη συγκεκριμένη εποχή η ρητορική δεν παρήκμασε αλλά αναγεννήθηκε. Τότε δημιουργήθηκε η λογοτεχνική κριτική (Ψευδο-Λογγίνος), συντάχθηκαν αξιόλογες θεωρητικές πραγματείες (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς), εισήχθη η ρητορική στην εκπαίδευση, αλλά και καλλλιεργήθηκαν τα διάφορα είδη (συμβουλευτικό, δικανικό, επιδεικτικό) μέσα από το έργο των συγγραφέων της Δεύτερης Σοφιστικής (Αίλιος Αριστείδης, Δίων Χρυσόστομος, Μένανδρος ο Ρήτωρ, Ερμογένης, Δίων Κάσσιος) και πέρασε η ρητορική στη λογοτεχνία χάρη στον Πλούταρχο και τον Λουκιανό. Το βιβλίο κλείνει με έναν Επίλογο, στον οποίο ο συγγραφέας μιλά για τη χριστιανική ρητορική (ένα χώρο που απαιτεί περαιτέρω έρευνα), και ένα Γλωσσάριο: σε είκοσι πυκνογραμμένες σελίδες παρουσιάζεται ολόκληρο το «Σύστημα της ρητορικής» μέσα από τους αρχαιοελληνικούς και λατινικούς όρους της. Αναμφίβολα αυτό αποτελεί το σημαντικότερο τμήμα του βιβλίου. Τα επί μέρους κεφάλαια πλαισιώνονται με αρχαία κείμενα που αποδεικνύουν στην πράξη τα λεγόμενα του Laurent Pernot.

Γιατί όμως θα μπορούσε να ενδιαφέρει σήμερα ένα βιβλίο για την αρχαία ρητορική; Την απάντηση έχει δώσει ήδη ο συγγραφέας στον πρόλογο: «Η ιστορία της ρητορικής αποτελεί μια νέα οπτική γωνία προσέγγισης, προκειμένου να κατανοηθεί καλύτερα η Αρχαιότητα. Αφ' ετέρου, η φύση της αρχαίας ρητορικής συνάδει με τα ενδιαφέροντα της νεωτερικής και μετανεωτερικής σκέψης, επί παραδείγματι του δομισμού, της μορφοκρατίας, της διακειμενικότητας, της γλώσσας των τεχνών, της ιστορίας των νοοτροπιών, της νέας λογοτεχνικής ιστορίας, της ηθικής, της πολιτικής: εξ ου και η επίκαιρη εύνοια προς τη ρητορική, η οποία, άλλωστε, δεν εξαντλείται στις σχετικές με την αρχαιότητα μελέτες. Εκδηλώνεται, επίσης, αναφορικώς προς άλλες περιόδους. Η αρχαία ρητορική από την άποψη αυτή απολαμβάνει την προνομιούχο θέση της πηγής και του υποδείγματος».

Ιδιαίτερα συγχαρητήρια αξίζει η επιμελήτρια του τόμου, η οποία παρεμβαίνει πολλές φορές στο κείμενο με τις εύστοχες και καίριες υποσέλιδες σημειώσεις της και διασαφηνίζει χωρία, ανοίγοντας ταυτόχρονα νέα πεδία στον φιλέρευνο αναγνώστη που επιθυμεί να εμβαθύνει στο θέμα. Η μοναδική μας αντίρρηση έγκειται στην απόδοση στα ελληνικά της «declamatio» ως «φωνασκία». Μολονότι η επιμελήτρια εξηγεί ικανοποιητικά ότι ετυμολογικά και αρχικώς ο όρος δηλώνει τις φωνητικές ασκήσεις, παρ' όλα αυτά η λέξη από μόνη της ξενίζει τον Ελληνα αναγνώστη. Θα προτιμούσαμε την απόδοση «ρητορική άσκηση», αφού τελικά αυτό κατέληξε να σημαίνει η «declamatio». Οι τυπογραφικές αβλεψίες εντοπίζονται κυρίως στη βιβλιογραφία, όπου κάποιες πόλεις περέμειναν στη γαλλική τους μετάφραση (Londres, Francfort, Salamanque) και λησμονήθηκαν οι ελληνικές μεταφράσεις γνωστών έργων της Jacqueline de Romilly, της Nicole Loraux ή του George Kennedy (αν και δίνονται σε υποσημειώσεις μέσα στο κείμενο, βλ. σσ. 84 ή 239), αλλά και η μεταγραφή στα ελληνικά του βιβλίου του Ανδρέα Κατσούρη, «Ρητορική υπόκριση».



ΟΡΕΣΤΗΣ ΚΑΡΑΒΑΣ (Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/08/2005