Το βιβλίο της ανησυχίας ΙΙ

Σχεδόν όλη την ενήλικη ζωή του και μέχρι το θάνατό του, από το 1913 έως το 1935, ο Φερνάντο Πεσσόα γράφει, με κάποιες διακοπές αλλά χωρίς να το εγκαταλείψει ποτέ, το Βιβλίο της ανησυχίας, το οποίο σχεδιάζει να εκδώσει με την υπογραφή Μπερνάρντο Σοάρες. Αν ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι η εκκεντρική, παροξυσμική, ερωτική πλευρά του ποιητή, ο ημι-ετερώνυμός του Μπερνάρντο Σοάρες είναι, υπό την ταπεινή μορφή και ιδιότητα του βοηθού λογιστή, η ενσάρκωση της σκέψης του, το δημιούργημα το πιο κοντινό στο δημιουργό του, ο δίδυμος ίσκιος του, το ανήσυχο είδωλό του στον καθρέφτη. Ημερολόγιο του Μπερνάρντο Σοάρες ή μυθιστόρημα του Φερνάντρο Πεσσόα με πρωταγωνιστή αυτό τον ακαταπόνητο διαβάτη της Λισαβόνας, work in progress αλλά ταυτόχρονα obraprima, το Βιβλίο της ανησυχίας είναι ο απολογισμός της καθημερινότητας, η καταγραφή των αισθήσεων, η οξύτητα της ειρωνικής σκέψης, η ανεπανάληπτη γραφή ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα.

Γράφω, λυπημένος, στο ήσυχο δωμάτιό μου, μόνος όπως υπήρξα πάντα, μόνος όπως θα υπάρχω πάντα. Κι αναρωτιέμαι αν η φωνή μου, φαινομενικά τόσο ασήμαντη, δεν ενσαρκώνει την ουσία χιλιάδων φωνών, τη δίψα να μιλήσουν χιλιάδων ζωών, την υπομονή εκατομμυρίων ψυχών υποταγμένων σαν την δική μου στο καθημερινό πεπρωμένο, στο ανώφελο όνειρο, στην ελπίδα που δεν αφήνει ίχνη. Αυτές τις στιγμές η καρδιά μου χτυπά πιο δυνατά γιατί έχω συνείδηση πως υπάρχει.

ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΟ







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ Β΄ ΤΟΜΟΥ ΤΟΥ «ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ» ΤΟΥ ΠΕΣΣΟΑ ΦΕΡΝΕΙ ΞΑΝΑ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ ΕΝΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΠΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΙ UΝΙCUΜ. ΜΕ ΤΟ «ΕΤΕΡΩΝΥΜΙΟ» ΤΟΥ ΣΟΑΡΕΣ, Ο ΠΕΣΣΟΑ ΓΡΑΦΕΙ ΑΦΟΡΙΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ. ΔΙΑΚΗΡΥΣΣΕΙ ΟΤΙ «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΜΟΝΩΣΗΣ»



«Το ιδανικό μου θα ήταν να τα ζω όλα σε μυθιστόρημα και να αναπαύομαι στη ζωή- να διαβάζω τις συγκινήσεις μου και να ζω την περιφρόνησή μου γι΄ αυτές. Για όποιον έχει τη φαντασία εύκολη, οι περιπέτειες ενός πρωταγωνιστή μυθιστορήματος είναι αρκετή προσωπική συγκίνηση». Η πρόσληψη της τέχνης ως πραγματικής πραγματικότητας και της ζωής ως αναπαραστατικής τέχνης αποτελεί κυρίαρχη σκέψη, που διατρέχει Το βιβλίο της ανησυχίας του Πεσσόα (1888-1935).

Το βιβλίο της ανησυχίας δεν αποτελεί απλώς το διασημότερο βιβλίο ενός συγγραφέα που παραμένει unicum στην Ιστορία της Λογοτεχνίας. Αποτελεί την παρακαταθήκη μιας συγγραφικής persona, η οποία έπαιξε ανελέητα με τα προσωπεία. Όσο ζούσε, ο Πεσσόα εξέδωσε μόνο ένα βιβλιο με ποιήματα.

Μετά τον θάνατό του ανακαλύφθηκαν περί τις 25.000 σελίδες ανέκδοτου συγγραφικού υλικού.

Σαράντα οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1982, εκδόθηκε για πρώτη φορά Το βιβλίο της ανησυχίας. Το συγκεκριμένο αφήγημα αποτελείται από παραγράφους, οι οποίες συνέχονται μεταξύ τους θεματολογικά και υφολογικά. Οι περισσότερες είναι αφοριστικές στο ύφος και το περιεχόμενο. Άλλοτε δίνουν την εντύπωση της ημερολογιακής καταγραφής, άλλοτε μοιάζουν με αφηγηματικά κείμενα που απογειώνονται με ποιητική ορμή, άλλοτε με στοχασμούς που κρατούν την ουσία πετώντας το περιτύλιγμα.



Εσωτερική ζωή

Το βιβλίο της ανησυχίας αποτελεί το μείζον έργο του Πεσσόα.
Θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα είδος αυτοβιογραφίας- μόνο που δεν περιέχει γεγονότα, δράση, περιστατικά του βίου.

Αποτυπώνει την εσωτερική ζωή του αφηγητή. Τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει τα εξωτερικά ερεθίσματα, τα επεξεργάζεται και στοχάζεται πάνω σε αυτά. Είναι η αυτοβιογραφία ενός ανθρώπου, ο οποίος έχει επιλέξει την αδράνεια ως συναισθηματική και, κυριολεκτικώς, εμπράγματη στάση ζωής.

Κάποιος θα μπορούσε να το θεωρήσει παραίτηση. Απόλυτη εγκατάλειψη. Ο Μπερνάντο Σοάρες γνωρίζει πολύ καλά αυτή η στάση ζωής, το «μεγάλο όνειρο» προϋποθέτει χρήμα. «Για να είμαι ονειροπόλος μού λείπει το χρήμα. Οι μεγάλες μελαγχολίες, οι θλίψεις γεμάτες πλήξη, δεν μπορούν να υπάρξουν παρά μόνο σε μια ατμόσφαιρα άνετης και λιτής πολυτέλειας». Ο Σοάρες νιώθει- και παρουσιάζει με ενάργειατη βαθιά και ισχυρή έλλειψη ικανοποίησης του αστού (που δεν είναι) και την ενδιάθετη θλίψη του ποιητή (που, όπως διατείνεται, δεν θα γίνει ποτέ).

Η ανάπτυξη των σκέψεων και των αισθημάτων του Σοάρες σε αριθμημένες παραγράφους αποτυπώνει την αποσπασματικότητα, την πολυσυλλεκτικότητα και τις εσωτερικές αντιφάσεις του αφηγηματικού τρόπου που επιλέγει. Ο Σοάρες δεν νιώθει καμιά υποχρέωση να είναι ασορτί με τον εαυτό του. Οι απόψεις του αλλάζουν, αναδιαμορφώνονται, συγκρούονται. Ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του, ο αναγνώστης θα ανασύρει από τον ερειπιώνα των αποσπασμάτων, εκείνα που του ταιριάζουν περισσότερο. Στον ίδιο τόμο, δημοσιεύονται οι «Συμβουλές στις κακοπαντρεμένες» και άλλα κείμενα, τα οποία παρουσιάζουν συγγένεια με τα αποσπάσματα του βιβλίου.



Αδράνεια

Η στάση της επιλεγμένης παραίτησης απέναντι σε όλους και όλα, η τροφή του μυαλού και του σώματος από την ηθελημένη πενία και όχι από τον κόρο, η ηδονή της αποχής από κάθε είδους ηδονή με βρίσκουν ιδεολογικά αντίθετη- και μου προκαλούν αναγνωστική αμηχανία.

Πιστεύω πως είναι ωραίο να μετανιώνεις για πράγματα που έκανες, παρά να συγκρατείσαι να μην πράξεις. Θεωρώ πως ο στοχασμός είναι εμπράγματη σκέψη - δεν δύναται να απέχει από την πραγματική πραγματικότητα και την κανονική ζωή, αλλιώς δεν μπορεί να σταθεί πουθενά.

Οι πιθανές ιδεολογικές αντιρρήσεις του αναγνώστη δεν έχουν καμιά σημασία. Ούτε αναστέλλουν την απόλαυση της ανάγνωσης. Ο Σοάρες, σ΄ αυτό το βιβλίο, είναι ένας στυλίστας της παραίτησης. Της αδράνειας. Της αποχής. Παίζει με το θέμα του, όπως οι αρχαίοι και οι Βυζαντινοί ρήτορες: το φτάνει στα άκρα. Είτε συμφωνήσετε είτε διαφωνήσετε, είτε ασπαστείτε τα λεγόμενα είτε διαρρήξετε με ορμή το παραπέτασμα των αισθημάτων και των στοχασμών, θα έχετε διαβάσει ένα ξεχωριστό βιβλίο.



ΣΟΦΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ

ΤΑ ΝΕΑ, 22-3-2008