Τροπικός του Λέοντος

Από την "Κρυφή ζωή του Γουώλτερ Μίτι" το δημοφιλές διήγημα του αμερικανού συγγραφέα και γελοιγράφου Τζέιμς Θέρμπερ εμπνέεται το νέο του βιβλίο «Τροπικός του Λέοντος» ο Δημήτρης Πετσετίδης, με το οποίο αποκαλύπτει μια άγνωστη ως τώρα συγγραφική ταυτότητα. Παίζοντας κατασκευάζει έναν ήρωα-καρικατούρα που αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο με την μορφή απομνημονευμάτων τα κατορθώματά του. Ο Δ. Πετσετίδης, πεζογράφος που πατάει γερά στην παράδοση της καλύτερης ρεαλιστικής μας διηγηματογραφίας, με τον Τροπικό του Λέοντος -μια σάτιρα πολλαπλών στόχων που δομείται με ένα πλήθος φαντασιώσεων- αποδεικνύει ότι δεν μένει, στατικός στα μέχρι σήμερα επιτεύγματά του, αλλά μπορεί να ανανεώνεται και ν' αναζητεί νέες μορφές έκφρασης. Ο συγγραφέας παραλλάσει παρωδώντας μύθους, ονόματα, γεγονότα, καταστάσεις μ' ένα καταιγίδιο λαικών ευφυολογημάτων. Η οργιαστική φαντασία του φτάνει ως τον παροξυσμό. Ο «Τροπικός του Λέοντος» είναι ένα παράξενο ελληνικό βιβλίο παρά το γεγονός ότι η πηγή της έμπνευσής του είναι ένα ξένο πρότυπο. Αποτελεί εντυπωσιακό παράδειγμα ριζικής αλλαγής γραφής και ύφους.



«Ο υποσμηναγός Ράλεϋ χτυπήθηκε, κύριε σημναγέ», είπε ο σμηνίας. Ο σμηναγός Μίτι τον κοίταξε. «Στείλε τον στο νοσοκομείο», είπε κουρασμένος. «Θα πετάξω μόνος».

Έξω από το χαράκωμα χαλούσε ο κόσμος. «Το φράγμα πυρός πυκνώνει, κύριε σμηναγέ», είπε ο σμηνίας.«Μια φορά ζούμε, φίλε μου!» είπε ο Μίτι. Έβαλε κονιάκ και ήπιε, ύστερα σηκώθηκε και πήρε το αυτόματο. «Είναι σαράντα ολόκληρα χιλιόμετρα μέσα από μια κόλαση» είπς ο σμηνίας. Ο Μίτι τελείωσε το κονιάκ του. «Τι σημασία έχει; Όλη η ζωή έτσι δεν είναι»;





Κριτική

Σε μια εποχή όπως η σημερινή, που οι τραγελαφικές καταστάσεις και οι σπαραξικάρδιες ιστορίες αποτελούν τον κανόνα, παραδόξως τα σατιρικά έντυπα ουσιαστικά απουσιάζουν, οι σατιρικές στήλες στις εφημερίδες ελλείπουν παντελώς, όσο για τους σατιρικούς συγγραφείς είναι περισσότερο από ποτέ είδος εν ανεπαρκεία. Αν και στην πεζογραφία, ιδίως των νεοτέρων, φαίνεται να ευδοκιμεί η παρωδία, συνήθως σπρωγμένη προς το γκροτέσκο, λείπουν οι ευτράπελες αφηγήσεις. Να όμως που προέκυψε και ένα σκωπτικό ανάγνωσμα εκεί από όπου λιγότερο αναμενόταν. Αντί αθηναίου σατιρογράφου, ένας εξ επαρχίας ορμώμενος. Αντί ενός ρηξικέλευθου στην πρώτη νεότητα, ένας ήδη ώριμος. Ωστόσο η πραγματική έκπληξη εντοπίζεται στην ειδολογική μετάταξη· ενώ προσμέναμε τη σάτιρα από κάποιον σαρκαστή, αυτή ήρθε από έναν συγγραφέα της μνήμης, και δη φιλοεμφυλιοπολεμικό.


Ο Δ. Πετσετίδης κατοικοεδρεύει εδώ και σχεδόν μία εικοσαετία στη γενέτειρά του, τη Σπάρτη Λακωνίας. Σε αυτό το διάστημα έχει εκδώσει τέσσερις συλλογές διηγημάτων, ήτοι 62 ιστορίες, εκ των οποίων οι μισές, πιθανώς και περισσότερες, αντλούνται από την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου. Και ενώ οι φανατικοί του είδους περίμεναν ότι τελικά θα συνέθετε και ένα μυθιστόρημα εκτυλισσόμενο στον ζόφο της δεκαετίας του '40, βρέθηκαν με τον Τροπικό του Λέοντος να παραπέμπει, τουλάχιστον με τον τίτλο, στους χειμαρρώδεις «τροπικούς» του Καρκίνου και του Αιγόκερου ενός Χένρι Μίλερ.


Ίσως όμως τελικά η μεταστροφή του Δ. Πετσετίδη να μην ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία, αν αναλογιστούμε τον τίτλο του προηγούμενου βιβλίου του Ο Σαμπατές ζει και άλλες ιστορίες του γλυκού νερού, που έδειχνε διάθεση αποσκίρτησης. Αλλωστε ειρωνικοί νυγμοί υπάρχουν στα περισσότερα διηγήματά του, κάποτε διανθισμένα και με μαύρο χιούμορ. Στο κάτω κάτω της γραφής ο Δ. Πετσετίδης είναι ο μοναδικός, απ' όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε, γελοιογράφος εν μέσω των νεότερων λογοτεχνών. Κάποτε μάλιστα η γελοιογραφία συνιστούσε γι' αυτόν βιοποριστική ασχολία, ώσπου σοβάρεψε και επιδόθηκε στην παραπαιδεία, οπότε και θα πρέπει να μάζεψε εντός του το εν λόγω απόθεμα ευτραπελίας.


Και προς εκφόρτιση του συγγραφέα, ο αφηγητής ξεδιπλώνει την ιστορία της ζωής του ή μάλλον μικρό μέρος των απομνημονευμάτων του, όπως υπογραμμίζει τελειώνοντας. Πρόκειται για τον Λέοντα Ίδα Μπονασπάρτη, ετεροθαλή αδελφό του Ουώλτερ Μίττυ. Ήδη με τα ονόματα των δύο ηρώων του ο συγγραφέας δηλώνει το διπλό παιχνίδι των λίγο-πολύ εμφανών λεκτικών και νοηματικών συζεύξεων ή ανατροπών και της εν πολλοίς λανθάνουσας διακειμενικότητας που προτίθεται να κάνει, και όσοι πιστοί προσέλθετε.


Για το εξώφυλλο του βιβλίου ο συγγραφέας σχεδιάζει μια γελοιογραφία εις ανάμνησιν του σήματος της αμερικανικής εταιρείας παραγωγής ταινιών Μέτρο Γκόλντουιν Μάγερ, με τον βρυχώμενο λέοντα. Αντ' αυτού, στο βιβλίο βοά ο αφηγητής και, όπως η ταινία της γελοιογραφίας διπλώνει και εξαφανίζονται συλλαβές, το όνομά του παίρνει την αίγλη ενός Ναπολέοντα Βοναπάρτη, προσθετική στην ήδη υπάρχουσα του Λεωνίδα εκ Σπάρτης. Όπως προκύπτει από την ανάγνωση, ο αφηγητής είναι ένα ευφάνταστο σύμφυρμα προσφιλών ηρώων λαϊκών, και όχι μόνο, αναγνωσμάτων.


Ένας σούπερμαν με υπερφυσικές σωματικές αλλά και πνευματικές δυνάμεις, τις οποίες αξιοποιεί σώζοντας συνανθρώπους του, προπαντός τη χώρα του. Ένας Γιώργος Θαλάσσης που δρα ετεροχρονισμένα στα επίσης δύσκολα χρόνια μετά την απριλιανή δικτατορία. Ταυτόχρονα, Σέρλοκ Χολμς και διά βίου γυναικοκατακτητής. Κατά μία άλλη εκδοχή, το alter ego τού κάθε μεσήλικου Έλληνα, καυχησιάρης και ερωτικά πειναλέος, φαντασιώνει όσα εκπληκτικά δεν είχε την ευκαιρία να βιώσει. Με πλούσιο λόγο, ηθελημένα φλύαρο, ανιστορεί τα κατορθώματά του, χωρίς διακοπή, σε συνειρμική αλληλουχία. Ένας παρόμοιος ήρωας με επιδόσεις σε όλους τους τομείς της επιστήμης και της τέχνης, ως τον αθλητισμό, επιτρέπει την παρωδία γνώριμων πολιτικών και κοινωνικών καταστάσεων, θυμίζοντας σε ορισμένα αποσπάσματα το ευθυμογράφημα ενός Τσιφόρου. Ωστόσο η σάτιρα για να είναι δραστική πρέπει να αφορά την επικαιρότητα και, το κυριότερο, να είναι εύληπτη από ένα ευρύτερο κοινό. Αμφότερα μακράν των προθέσεων του συγγραφέα, που σαρκάζει ξεχασμένα πια πρόσωπα της πολιτικής ζωής, παραμένοντας κρυπτικός.


Ο Δ. Πετσετίδης εμφανώς διασκεδάζει με την κατασκευή γρίφων. Κατ' αρχάς παραλλάσσει τα ονόματα προσωπικοτήτων, με αναγραμματισμούς, παρηχήσεις ή και άλλες πολυπλοκότερες παραφθορές, όπως η αντιμετάθεση των συνθετικών μιας λέξης και η υποκατάσταση ενός εκάστου με το εννοιολογικό αντίθετό του, οπότε ο Παπαθεμελής, λ.χ., καταλήγει σε Διακοσκεπή. Ένα σκαριμπικό παιχνίδι που έχει και τις άτυχες στιγμές του. Εκείνο όμως το στοιχείο που απογειώνει την αφήγηση είναι το διακειμενικό παιχνίδι, καθ' υπερβολήν. Ένα κολάζ το κείμενο όπου αναγνωρίζονται εμπειρίκειες λέξεις, καβαφικοί στίχοι, τζοϊσιανά ή και κατά Βενέζη αποσπάσματα, ενώ πλείστα όσα παραμένουν προς αποκρυπτογράφηση. Επιπροσθέτως, στις κωμικοτραγικές περιπέτειες του αφηγητή, υπαρκτά πρόσωπα συγχρωτίζονται με μυθιστορηματικούς ήρωες. Έτσι προκύπτει και ο ετεροθαλής αδελφός Ουώλτερ Μίττυ, με αινιγματική ταυτότητα, όπως και ο Σαμπατές του προηγούμενου βιβλίου. Βεβαίως όποιος τυχαίνει να έχει διαβάσει τον αμερικανό γελοιογράφο και ευθυμογράφο Τζέιμς Θέρμπερ και μόνο το όνομα Μίττυ τον προϊδεάζει, ενθυμούμενος εκείνον τον ταλαίπωρο ήρωα που διέφευγε της συζυγικής μέγκενης με τα ονειροπολήματα.


Ωστόσο για τους πολλούς υπάρχει το δέλεαρ του ίδιου του Μπονασπάρτη, ενός κατά βάθος ρομαντικού που φιλοσοφεί· ένας ενήλικος σφόδρα αντιαμερικανός, αν και γαλουχημένος, όπως οι περισσότεροι ελληνόπαιδες σε παλαιότερους καιρούς, με αμερικανικά πρότυπα. Πιστεύουμε πως η αφήγηση, και μαζί με αυτήν η σάτιρα, θα σαρκωνόταν περαιτέρω, αν υπέπιπτε τάχατες σε γλωσσικά ατοπήματα, διαπράττοντας λεκτικούς ακροβατισμούς. Όσο για τους θιασώτες του εμφυλιοπολεμικού κλίματος των παλαιότερων ιστοριών, ο συγγραφέας έχει προβλέψει τη χλευαστική ανατροπή του, όταν οι ιερόδουλες απανταχού της χώρας απεργούν, στο πρότυπο της Λυσιστράτης και της παρέας της, και, κατά αντιστροφή του γνωστού συνθήματος των αναρχικών, «ξεκινούν νέο εμφύλιο, απ' το Λιτόχωρο ίσαμε τον Πάρνωνα». Προφανώς πρόκειται για παιγνιώδη και μάλλον ήπια διακωμώδηση, προορισμένη για «επαΐοντες» και μάλλον εγκεφαλικούς αναγνώστες.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 27-05-2001