Θεωρία της ελευθερίας

[...] Η υπαρκτή δημοκρατία έχει ατέλειες. Η ανάλυσή μας υποδεικνύει διάφορους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να βελτιώσουμε τις υπαρκτές δημοκρατίες. Το δημοκρατικό κράτος, αν κατανοηθεί σωστά, δικαιούται περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο καθεστώς να χαρακτηριστεί ελεύθερο κράτος. Είναι το μόνο κράτος το οποίο μπορούμε να φανταστούμε ότι είναι σε θέση να προστατεύσει τον λαό από την κυριαρχία, χωρίς να γίνει το ίδιο ένα όργανο κυριαρχίας.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πολιτικός φιλόσοφος Φίλιπ Πέτιτ, ένας από τους σημαντικότερους σήμερα στοχαστές της ρεπουμπλικανικής παράδοσης, δεν απορρίπτει απλώς έναν τέτοιον ισχυρισμό, αλλά επιχειρεί να επεξεργαστεί μια θετική εκδοχή θεωρίας της ελευθερίας. Μια θεωρία η οποία, αφ' ενός, να παίρνει υπόψη της τις νεοδεξιές-ελευθεριστικές κριτικές έναντι των κρατικών απειλών στην ελευθερία, αλλά και ταυτόχρονα να μην εγκλωβίζεται στην ψυχρή αγοραία εκδοχή που αυτές ενσαρκώνουν.



Ο ρόλος του κράτους



Γίνεται σαφές ότι ένα από τα κεντρικότερα προβλήματα για μια θεωρία της ελευθερίας είναι αυτό της θέσης και του ρόλου του κράτους στην κοινωνική και ατομική ζωή. Ο συγγραφέας αποδέχεται τους κινδύνους για την ελευθερία που απορρέουν από τις παρεμβατικές δυνατότητες του κορυφαίου εξουσιαστικού μηχανισμού που είναι το κράτος. Ωστόσο, η απόρριψη του κρατικού παρεμβατισμού δεν πρέπει να καταδικάζει κάθε είδους κρατική παρέμβαση. Στον βαθμό που το κράτος εκπροσωπεί τα «αναγνωρισμένα συμφέροντα των ατόμων», η δράση του ενσαρκώνει μια μορφή θετικής ελευθερίας για τα άτομα και τις κοινωνικές συλλογικότητες. Ετσι, το ιδεώδες της πολιτικής ελευθερίας μπορεί να αποτελέσει, εν μέρει τουλάχιστον, καθήκον του κράτους. Είναι το κράτος το οποίο μπορεί και πρέπει να εγγυάται την ελευθερία των ατόμων, αφού η απουσία παρέμβασής του θα στερούσε από τα άτομα σημαντικούς πόρους, την οικειοποίηση των κοινωνικών ευκαιριών.

Παρ' όλα αυτά, το ίδιο αυτό κράτος, το οποίο λειτουργεί προστατευτικά αλλά και προάγει τα κοινά συμφέροντα, είναι ένας από εκείνους τους μηχανισμούς που η εξουσιαστική-καταναγκαστική τους ισχύ μπορεί να πνίξει την ελευθερία των ατόμων. Γιατί ποιος εγγυάται ότι η κρατική παρεμβατικότητα δεν μπορεί να διολισθήσει σε μια καταθλιπτική κρατική κυριαρχία, η οποία να βλάπτει την πολιτική ελευθερία των πολιτών;



Μη κυριαρχία



Εδώ, η συνεισφορά του Πέτιτ είναι πολύ σημαντική. Ανασύροντας στην επιφάνεια και εμπλουτίζοντας τη ρωμαϊκής-νεορωμαϊκής προέλευσης ρεπουμπλικανική ιδέα επεξεργάζεται και ορίζει την πολιτική ελευθερία ως το ιδεώδες της «μη-κυριαρχίας». Η κρατική παρεμβατικότητα οφείλει να μην ξεπερνά ορισμένα όρια, αυθαιρετώντας με τη δράση πάνω στα δικαιώματα των ατόμων. Αν όμως τα όρια αυτά είναι τα κοινά αναγνωρισμένα συμφέροντα των πολιτών, το ερώτημα είναι μέσα από ποιες διαδικασίες αυτά προκύπτουν. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα όρια αυτά συνάγονται τόσο μέσα από την ομαλή λειτουργία της «εκλογικής δημοκρατίας» όσο και διά μέσου της θεσμοποίησης μορφών της «αμφισβητησιακής δημοκρατίας».

Αυτοί οι δύο πόλοι θα πρέπει να θεωρούνται συμπληρωματικά, όχι αντιθετικά. Με την έννοια ότι ο καθένας αναπληρώνει τα ελλείμματα του άλλου. Ακριβέστερα: η δημοκρατία της αμφισβήτησης μπορεί να λειτουργήσει επανορθωτικά και να προστατεύσει τα άτομα από τη μεγάλη κρατική ισχύ, από την κακή χρήση της ισχύος που διαθέτει ο συλλογικός δρων-κράτος, δηλαδή από κάθε υπερβολική συγκεντροποίηση της εξουσίας. Την ίδια στιγμή που το κράτος είναι αναντικατάστατο για τη θετική ελευθερία των πολιτών, συνιστά και απειλή της. Επομένως, η διαδικασία του εκδημοκρατισμού, νοούμενη ως πολλαπλότητα των «φωνών» της κοινωνίας των πολιτών, δεν εξισορροπεί απλώς την κρατική παντοδυναμία, αλλά εκφράζει, συνδυαστικά με το κράτος, έναν καλύτερο προσδιορισμό των κοινών συμφερόντων των πολιτών. Ετσι, τα κοινά συμφέροντα δεν ορίζονται μονοσήμαντα, μέσα από μια πολιτική εξουσία νομιμοποιημένη εκλογικά, αλλά και μέσα από «συνεργατικώς αποδεκτά κριτήρια». Η συναγωγή αυτών των κριτηρίων προκύπτει διαλογικά, έχει δηλαδή ως επίκεντρό της μια συμβολαιακή αντίληψη για την παραγωγή των κοινών συμφερόντων: προϋποθέτει την ορθολογική συζήτηση ανάμεσα στους συλλογικούς δρώντες και καταλήγει σε ένα συμβόλαιο που εδράζεται με συναινετικές αμοιβαίες παραχωρήσεις για τη συμβιβαστική επίλυση των προβλημάτων.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Πέτιτ θα καταγράψει τους κατά τη γνώμη του αναγκαίους διαδικασιακούς-θεσμικούς περιορισμούς που αντιστέκονται στην τάση της κυριαρχίας και που με τον τρόπο αυτό διευρύνουν, χωρίς να την αμφισβητούν, την εκλογική δημοκρατία, όπως παραδείγματος χάριν: τις ανεξάρτητες και γνωμοδοτικές αρχές, τα μέσα προσφυγής στην υπηρεσία των ατόμων-πολιτών, από κοινού βέβαια με το κλασικό οπλοστάσιο που παρέχει το κράτος δικαίου, η διάκριση των εξουσιών, η διαβουλευτική δημοκρατία, η ελεύθερη πληροφόρηση κ.ά. Ενα τέτοιο κράτος, εκλογικά και ταυτόχρονα διαδικασιακά νομιμοποιημένο, μπορεί κάλλιστα να φέρει τον τίτλο του «ελεύθερου κράτους», γιατί είναι «το μόνο κράτος το οποίο μπορούμε να φανταστούμε ότι είναι σε θέση να προστατέψει τον λαό από την κυριαρχία χωρίς να γίνει το ίδιο ένα όργανο κυριαρχίας».



Ατομο και ευθύνη



Αλλά μια τέτοια θεώρηση της ελευθερίας ως μη κυριαρχίας δεν έχει ως αποκλειστικό όχημα τους συλλογικούς δρώντες. Προϋποθέτει μία αντίληψη για την ελευθερία του «ατόμου» που υπερβαίνει τη φιλελεύθερη αντίληψη μιας περισσότερο ή λιγότερο αγοραίας ατομικότητας. Η ελευθερία του ατομικού δρώντος, σύμφωνα με τον Πέτιτ, αναλύεται στην ελευθερία της πράξης (που το άτομο εκτελεί), στην ελευθερία του εαυτού (το άτομο ταυτίζεται με ό,τι κάνει, δεν θεωρεί τα συμβαίνοντα εκ του μακρόθεν ως παρατηρητής), και στην ελευθερία του προσώπου (η ατομική πράξη δεν γίνεται υπό καθεστώς καταναγκασμού).

Η ελευθερία της πράξης συσχετίζεται θεμελιωδώς από τον συγγραφέα με την έννοια της ευθύνης: υπεύθυνο είναι εκείνο το άτομο που είναι ικανό να θεωρηθεί υπεύθυνο για τις (ελεύθερες) πράξεις του. Ευθύνη σημαίνει ότι ο ατομικός δρων γνωρίζει τι πρέπει να γίνεται και τι όχι, τι είναι καλό και τι είναι κακό: η γνώση αυτών των εννοιών «μάς επιτρέπει να αποκτήσουμε την έννοια της ικανότητας προς καταλογισμό [απόδοση ευθυνών] και συνεπώς της ελευθερίας».

Αυτή η εκδοχή της ευθύνης, από κοινού με τον ορθολογικό και τον βουλητικό έλεγχο της ελευθερίας του εαυτού συμπληρώνουν, αλλά δεν εξαντλούν, την ατομική ελευθερία, αφού τίποτα δεν εγγυάται ότι τα άτομα δεν λειτουργούν, και στις δύο περιπτώσεις ελέγχου, ως εξωτερικοί παρατηρητές, αδιάφορα, ακόμα και αρνητικά. Το άτομο κατακτά την ελευθερία του ως πρόσωπο, που συμμετέχει όμως ενεργά σε μια διαλογική σχέση με τους άλλους. Η σχεσιακή υφή της διαλογικότητας (της «διαλεκτικής») επιβάλλει την πραγματική επαφή με τους άλλους, δίνοντας συνάμα τη δυνατότητα ανάπτυξης της συλλογιστικής ιδιότητας μέσα από την άσκηση-εκτύλιξη αυτής της ζωντανής επικοινωνίας. Από αυτή τη διαλογικότητα πρέπει να αποκλείεται ό,τι εξαναγκάζει.

Αλλά σε αυτή τη διαλογική σχέση το άτομο μπορεί να προσέλθει υπό δύο ιδιότητες: ως πρόσωπο, και ως εαυτός. Ως πρόσωπο, αυτό σημαίνει ότι αποδέχεται και μεταφέρει κάθε κληρονομιά. Ως εαυτός, σημαίνει ότι μπορεί να μην αποδέχεται το σύνολο της εν λόγω κληρονομιάς. Η μετατόπιση από το πρόσωπο στον εαυτό είναι αυτή που διευρύνει την ατομική ταυτότητα, αρκεί, βέβαια, αυτή η διεύρυνση να μην καταλήγει στην πλήρη συρρίκνωση του εαυτού σε ένα μοναδιαίο ατομικιστικό «εγώ». Αν «δεν είναι δυνατόν να αλλάζω από λεπτό σε λεπτό και από επαφή σε επαφή», αυτό σημαίνει ότι η ταυτότητα του εαυτού διαθέτει ένα σχετικά σταθερό περιεχόμενο, έναν σχετικά συγκεκριμένο χαρακτήρα.



Ο ελεύθερος εαυτός



Με άλλα λόγια, ο ελεύθερος εαυτός είναι το προϊόν μιας διαλογικής σχέσης, η οποία όμως προϋποθέτει υποκείμενα τα οποία να υπακούουν σε ένα μέρος από κληρονομημένες δεσμεύσεις που τα ίδια έχουν ελεύθερα επιλέξει. Το ακόλουθο απόσπασμα είναι ενδεικτικό: « Ας πάρουμε, για παράδειγμα, το πρόσωπο που αδυνατεί σε σημαντικό βαθμό να αναγνωρίσει την ιστορία την οποία έχει κληρονομήσει ως πρόσωπο από τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις του στο παρελθόν. Ενα τέτοιο πρόσωπο δεν είναι ικανό προς καταλογισμό, καθώς είναι διαρκώς αποξενωμένο από τον εαυτό του. Νιώθει μια δυσφορία, η οποία το αφήνει στην πράξη χωρίς εαυτό και το κάνει να βλέπει ό,τι έγινε στο παρελθόν ως το έργο ενός άλλου δρώντος (...). Το εν λόγω πρόσωπο θα μοιάζει με τον ανερμάτιστο που φαντάστηκε ο Harry Frankfurt. Θα είναι τόσο συστηματικά αποξενωμένο από το παρελθόν του ώστε θα λειτουργεί ως ένα απρόσωπο πεδίο όπου πραγματοποιούνται διάφορες πράξεις χωρίς καμία συγκεκριμένη τάξη και χωρίς ενιαία σημασία».

Το ανερμάτιστο άτομο είναι ό,τι προηγουμένως αποκαλέσαμε μοναδιαίο ατομικιστικό εγώ που η αστάθεια του παροντισμού του τού στερεί την ελευθερία του να είναι ο εαυτός του. Ο Πέτιτ, στην πραγματικότητα, μας προτείνει εδώ μία ενδιάμεση οδό για την ελεύθερη συγκρότηση της ατομικής ταυτότητας, μια χρυσή τομή ανάμεσα σε μια μοντέρνα αφηγηματική-κατασκευαστική και μια ουσιοκρατική εκδοχή: ελεύθερο είναι εκείνο το άτομο του οποίου η ταυτότητα δεν θεωρείται, ούτε είναι προϊόν «καθαρής» κατασκευής ούτε μιας απόλυτα κληρονομημένης δέσμευσης. Είναι, θα λέγαμε, και «κατασκευή» και «ουσία», και αφήγηση και έρμα, υπό καθεστώς διαλογικού ελέγχου. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα αναλυτική προοπτική για τη συγκρότηση της ατομικής ταυτότητας, ιδιαίτερα για τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη εποχή.

Με αυτό το βιβλίο, ο Ελληνας αναγνώστης έχει στη διάθεσή του ένα πολύ βασικό σώμα εννοιών που αποτελούν τους άξονες της ρεπουμπλικανικής πολιτικής σκέψης (στην αγγλοσαξονική της εκδοχή), άγνωστης ουσιαστικά στη χώρα μας. Και με την έννοια αυτή, οι σχετικές απόψεις και θέσεις αξίζει να μελετηθούν και να συζητηθούν ευρύτατα. Απαντούν σε ερωτήματα σημερινά, θέλοντας εν πολλοίς να υπερβούν παραδεδομένα σχήματα κατανόησης και δράσης, επιχειρώντας νέες επιστημονικές προσεγγίσεις και προτείνοντας εναλλακτικές πολιτικές προοπτικές.



ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ (Καθηγητής του ΑΠΘ)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2008