Η αρχιτεκτονική της Χίου

130 σελ. + 140 φύλλα, 6 δίφυλλα , 5 αναπτύγματα δ33Χ44 μέσα σε πανόδετο κουτί.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Εβδομήντα περίπου χρόνια μετά τη συγγραφή του, βγαίνει από την αφάνεια χάρη στην πρωτοβουλία της Αγνής Πικιώνη και την πολύτιμη βοήθεια του Μιχάλη Παρούση και του εκδοτικού οίκου «Ινδικτος» το ανεκτίμητο σε αξία έργο του Δημήτρη Πικιώνη Η Αρχιτεκτονική της Χίου.

Ο αρχιτέκτονας, ο μηχανικός, ο ζωγράφος, ο συγγραφέας, ο δάσκαλος Δημήτρης Πικιώνης μελέτησε την αρχιτεκτονική σε όλον σχεδόν τον ελλαδικό χώρο. Η αγάπη του για το ελληνικό τοπίο επηρέασε βαθιά το έργο του, η συμβολή του οποίου υπήρξε καθοριστική ­ όσο από μόνη της μπορούσε να είναι ­ στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας στην Ελλάδα.

Η μελέτη για την αρχιτεκτονική της Χίου αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη έρευνα του Πικιώνη για την παραδοσιακή κατοικία στην Ελλάδα. Πρόκειται για ένα έργο μεγάλης επιστημονικής αξίας, άγνωστο, διαμελισμένο και δυσπρόσιτο μέχρι πρόσφατα, που περιλαμβάνει 251 σχέδια από το Λεύκωμα της συλλογής Αργέντη, 46 σχέδια του Αρχείου Πικιώνη, ένα αντίγραφο του γαλλικού και αποσπάσματα του ελληνικού πρωτότυπου κειμένου.

Το 1929 ο Φίλιππος Αργέντης (απόγονος μιας από τις γενουατικές οικογένειες στη Χίο), επιδιώκοντας να αποδείξει ότι οι δυτικές αρχιτεκτονικές επιρροές στα χιώτικα σπίτια ήταν οι κυρίαρχες, ανέθεσε στον Πικιώνη τη μελέτη της αποικιακής γενουατικής αρχιτεκτονικής.

Ο Δημήτρης Πικιώνης αποδέχεται ότι οι Γενουάτες έφεραν μια αίσθηση σχεδιασμού και μνημειακότητας που την αποκαλεί «παράδοση σχολείου». Συμπεραίνει όμως ότι από την επαφή με το ντόπιο στοιχείο προέκυψε μια νέα ερμηνεία των ξένων μορφών, στην οποία το λαϊκό πνεύμα «συνεισφέρει το απόσταγμα της απλοϊκής φαντασίας του». Γηγενή στοιχεία είτε συγχωνεύονται με αυτά που εισήγαγαν οι κατακτητές είτε εξακολουθούν να υφίστανται παράλληλα με τις νέες φόρμες.

Πολύ γρήγορα προσανατολίζεται στην «ανάλυση όλων των τάσεων που επέδρασαν στη Χίο στο διάστημα των 6 αιώνων». Διακρίνει τρία στοιχεία: το ελληνικό, το δυτικό και το ανατολίτικο. Είναι χαρακτηριστικές οι επισημάνσεις του για την αισθητική αντιπαράθεση μεταξύ τους: Το ελληνικό στοιχείο έχει «πλαστικό βάρος» και αρμονία με τη φύση, το τουρκικό «ποιητικότητα» και το γενουατικό «το σφρίγος, την ορμή και την ενέργεια μιας καινούργιας ράτσας».

Παράλληλα τονίζει τον βασικό ρόλο που είχε στο ιδιότυπο της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης το χιώτικο τοπίο και τα τοπικά υλικά, κυρίως, η χαρακτηριστική θυμιακή πέτρα ή θυμιανούσικη πέτρα, όπως οι Χιώτες την αποκαλούν.

Δεν παραλείπει να αναγνωρίσει τη συμβολή των χιωτών μαστόρων, «τα θεϊκά όργανα της Αλήθειας της Πράξης και της Αρμονίας», όπως τους αποκαλεί, που υιοθέτησαν γόνιμα και εκλαΐκευσαν τις φόρμες της εισαγόμενης αριστοκρατικής αρχιτεκτονικής.

Οι απόψεις του αυτές ωθούν τον Δημήτρη Πικιώνη να ρίξει το βάρος της μελέτης του ισότιμα, τόσο στη Χώρα όσο και στα χωριά της Χίου, τόσο στο Αρχοντόσπιτο του Κάμπου όσο και στο λαϊκό σπίτι, τόσο στην επίσημη όσο και στη λαϊκή αρχιτεκτονική, όπου «η ξενική επίδραση συγχωνεύτηκε με μια προϋπάρχουσα βυζαντινή παράδοση».

Το έργο που παραδόθηκε το 1933 αποτελεί «εξωτερίκευσιν ψυχικής εφέσεως αισθητικού περιεχομένου», «σημαντική επιστημονική εργασία περισυλλογής στοιχείων ανά τα χωρία της Χίου, που τιμούν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του νησιού», συγγραφή ιστορικοαισθητικής μελέτης για τον αρχιτεκτονικό και πλαστικό χαρακτήρα του νησιού.

Η μελέτη για την αρχιτεκτονική της Χίου δεν είδε το φως της δημοσιότητας μετά την ολοκλήρωσή της, γιατί βρέθηκε σε πλήρη διάσταση με τις αρχικές προθέσεις του Φίλιππου Αργέντη. Αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν η ύπαρξή της αποσιωπήθηκε εσκεμμένα και από τους δύο. Εβδομήντα χρόνια όμως μετά και αφού παραδόθηκε στη δημοσιότητα, επιβεβαιώνει το πρωτοπόρο πνεύμα του αρχιτέκτονα και μας δίνει ανεκτίμητες πληροφορίες για το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ύφος του νησιού.

Το έργο είναι επίκαιρο γιατί καταπιάνεται με ένα ζήτημα που ως σήμερα μένει ανοικτό, αυτό των δυτικών επιδράσεων στην τοπική αρχιτεκτονική των ιταλοκρατούμενων κυρίως περιοχών της Ελλάδας. Οι περιπτώσεις της Χίου αλλά και άλλων περιοχών, όπως είναι η Κρήτη και τα Επτάνησα, όπου η τοπική αρχιτεκτονική δανείζεται, άλλοτε σε μικρό και άλλοτε σε μεγάλο βαθμό, μορφές, τύπους και τρόπους κατασκευής από τη Δύση, εντάσσοντάς τα στα πλαίσια ενός τοπικού, αυτοτελούς και ιδιόρρυθμου πολιτισμού, παραμένουν ακόμη και σήμερα ελάχιστα μελετημένες. Η ατελής αυτή γνώση για ένα σημαντικό τμήμα του πολιτισμού μας είναι αποτέλεσμα μιας παρωχημένης δυσπιστίας για καθετί που δεν είναι προφανώς ελληνικό.

Οι συντελεστές της έκδοσης συνέλεξαν το αρχικό υλικό και με γούστο επανασύνδεσαν τα σχέδια με το χαμένο κείμενο και μας παρέδωσαν ένα σύνολο που ανταποκρίνεται σε όλες τις διαστάσεις του έργου του Πικιώνη: την επιστημονική, τη συναισθηματική, την πνευματική.

Κωδικοποίησαν και οργάνωσαν το όλο υλικό σε μορφή που το καθιστά εύληπτο και χρηστικό και παρέδωσαν στο ευρύ κοινό ένα έργο υψηλής αισθητικής αξίας.

Η σημαντική αυτή έκδοση ας γίνει η αφορμή για μια αντιμετώπιση της παράδοσης με διάθεση λιγότερο μουσειακή και περισσότερο δημιουργική. Αλλωστε ο ίδιος ανέτρεχε στο παρελθόν για να αντλήσει «μαθήματα και θάρρος» που θα φέρουν νέες δημιουργίες.

Τέλος, θέλω να σταθώ και στο, εκτός των συνόρων της Ελλάδας, ενδιαφέρον που δημιουργείται για τον Δημήτρη Πικιώνη από τις εκδόσεις Electa. Πραγματικά απόλαυσα και υπερηφανεύτηκα μέσα μου γιατί η χώρα μας, στον κατ' εξοχήν ιστορικά προνομιακό χώρο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, βρήκε στο πρόσωπο του Πικιώνη έναν εργάτη ­ συνεχιστή της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Ιστορίας.



* Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία του κ. Νίκου Σηφουνάκη στο Μουσείο Μπενάκη κατά τα εγκαίνια της έκθεσης για τον Πικιώνη και της παρουσίασης του σχετικού λευκώματος για την αρχιτεκτονική της Χίου.



Νίκος Σηφουνάκης

ΤΟ ΒΗΜΑ , 13-01-2002